Zer moduz dago Zu?

Ondo, borrokan baina ondo. Zorionez, nahiko bizi kalitate onarekin eta bolada oso ona daramagu.

Liburua trantsito bat da ‘zergatik niri?’ galderatik ‘zergatik ez niri?’ galderaraino. Onarpen fase moduko bat.

Horrelako gorabeheren aurrean zure jarrera lehenengo kolpean da ez asumitzea etorri zaizuna, ez ulertzea. Horrek iraun dezake prozesu guztian; alegia, erabat uko egiten diozu etortzen zaizunari. Guk, zorionez, nahiko laster eman genion buelta egoerari. Uste dut ia hasieratik. Esan genuenean lehenengo egunean «putakumeak ez digu irabaziko» bazegoen halako errebeldia bat, edo buelta eman nahia. Prozesu hori izan daiteke laburragoa edo luzeagoa. Gurean, zorionez, laburra gertatu zen eta liburua horren ispilua bada neurri handi batean.

Emazteak berak bultzatu zintuen liburua idaztera.

Behin ere modu finko batean egin ez dudana egiten hasi nintzen, egunkari moduko bat. Baina oso modu partikular batean. Gehiago zen testigantza bat neure buruarentzat. Gertatzen ari zitzaiguna ulertzen lagunduko zidan kontu bat bezala. Gero joko eta txantxa moduan aritu zitzaidan galdezka esku artean banuela zerbait liburu bihur zitekeena eta, liburuan ez dut uste horrela jartzen dudanik, baina une batean esan zidan: «Esaten didazu ars vivendi bat desarrollatzen ari zarela eta hori argitaratzen baduzu, noiz argitaratu behar duzu, ni hildakoan?». Izango litzatekeela, hain xuxen, porrot bat heriotzaren aurrean. Orduan, argitaratu behar banuen, bera hil aurretik egin behar nuen. Halako gauza bat ezin da aurrera eraman ez badago adostasunik.

Pozik egongo da orduan?

Bai.

Hasieratik zeneukan pentsatuta ze tonutan idatzi? Ze ahots erabili?

Testu laburrak izanda, diferenteak dira, segun zertaz ari zaren. Tonu desberdinak dira derrigorrez, gertakariak ere desberdinak direlako. Bai neukala garbi liburu zuzena izan behar zuela, direktoa, irakurleengana oso zuzen joko zuena eta, nolabait esateko, kazetaritzako kronika edo erreportaje literariotik gehiago izango zuena estilo moduan, saio literario batekoa baino. Errelato bat egin behar nuen errelatoaren ezaugarri guztiekin. Ezaugarri horien arabera erabaki behar duzu ere hainbat liburutan erabili duzun tonutik urrutiratzea. Beti esaten dut zapatak oinaren neurrikoa behar duela izan eta, orduan, kasu konkretu honetan ere liburua aurreko liburuetatik oso desberdina izan da ere zapatak aldatu behar nituelako liburu horrekin bidea egiteko.

Zapata klase hori argi daukazu zein den? Saio-nobela-dietario bat?

Aspalditik gertatzen zait gusturago ibiltzen naizela bai idazle bezala bai irakurle bezala nolabait muga lausoak dituzten elementuen artean joan-etorrian. Nik nobela praktikatu dut eta pentsatzen dut praktikatzen segituko dudala, ipuina ere bai. Gauza batzuetarako oso ondo funtzionatzen dute, baina beste gauzetarako ez hainbeste. Ez hainbeste horretarako saiatu behar dira beste formula desberdin batzuk eta formula desberdin horiek daude genero klasikoetatik aparteko hibridazio batean. Bidea da hibridazioarena. Tokia bilatu behar duzu generoen artean dagoen espazio horretan.

‘Ars vivendi’ bat aldarrikatzen duzu. Baina ‘ars moriendi’ bat ere izan zitekeen...

Kontzeptualki erlijioak oro har, erlijio katolikoak partikularki, hiltzeko prestatzen gaitu. Bizitzaren beste alde ilun horretarako prestatzen gaitu, azken momenturako. Eta, noski, ars vivendi bat aldarrikatzen baduzu, alegia, bizitza ahal den zuzenen eta, bestalde, ahal den ondoen eramatea erabakitzen baduzu, da txanponaren beste aldea, alde askoz argitsuagoa, ze jartzen duzu argia mundu honetan eta ars moriendiak jartzen du beste mundu batean. Jartzen duzu argia mundu honetan eta esaten duzu bizi behar duzula carpe diem bat. Baina carpe diem ez gaur ulertzen den bezala viva fandando baten moduan, baizik eta klasikoek ulertzen zuten bezala. Alegia, erantzukizun guztiarekin. Besteak beste, ars moriendik askoz errazago ekartzen du egoeraren aurreko etsipena beste honek baino. Honek ekartzen dizu borrokatu beharra. Hortik alde argiaren mesedetan egiteko gogoa.

Hasieratik bi plano bereizi dituzu: senarra eta idazlea. Distantzia bilatu duzu?

Biak erabiltzea ez zen hasierako kontua. Hasieran dena zegoen lehendabiziko pertsonan, baina laster ohartu nintzen moteldu egiten zela eta ez zuela erritmorik hartzen, nahiz eta erritmoa badagoen testu labur batetik bestera. Proba egin nuen hogei bat orrialderekin lehenengo eta hirugarren pertsonan idatziz. Eta oso ondo. Baina ez zen bi ahots desberdin erabiltzeko hautua, baizik eta konturatu egin nintzen. Eta hortik dator bigarren erabakia. Batetik ni-ak ordezkatuko du elementurik pertsonalena eta hirugarren pertsonak ordezkatuko du urrutiratzen den, horretaz pentsatzen duen edo idazlearen lana betetzen duenarena.

Gogoeta batzuk ere biltzen dira, esaterako, gaixoei egia osoa esatearena. Talka moralik izan duzu idazketa prozesuan?

Talka morala baino gehiago da talka literarioa. Honekin nik nobela konbentzional bat eta nobela konbentzional baten arauak betez egin izan banu, agian nik ordezkatzen dudan pertsonaia hori askoz urrutirago joango zen talka moral hori formulatzeko garaian. Zergatik? Libertatea ematen dizulako horiek formulatzeko. Eta nobeletan guk eramaten ditugu situazio mutur batzuetara gu geu pertsonalki iristen ez garen muturretara, gureak ez diren baina imajinatzen ditugunak izan daitezkeela horrela. Kasu honetan elementu autobiografiko nabarmen bat egonda eta gure bizitzaz ari naizelarik, hori ezin nuen aurrerago eraman, ez bainengoen ni bakarrik. Talka moralen asuntoan gehiago dago guk geuk asumi dezakegunaren baitan, gehiago dago espekulazioan baino. Espekulazioa ja beste kontu bat litzakeelako liburua planteatuta dagoen moduan. Autobiografiak hori du eta, kasu konkretu honetan, aitortzak ere bai. Aitortu behar badut, aitortu beharko dut dena, ez nahi nukeena.

Aitortzak bertigoa eman zizun?

Bai. Aitortzak berak ez, baizik eta aitortza non egiten duzun. Aitortza hau bera idazle bati askoz erosoago egingo zaio Bilbon edo zer esanik ez New Yorken egitea herri txiki batean baino. Elementu estraliterarioak baditu horrelako aitortza bat egiteak, eramaten zailak direnak. Alderdi horretatik deserosotasun batzuk ere badira. Baina erabakitzen duzunean eta garbi daukazunean, deserosotasunak deserosotasun, aurrera.

Arazo filosofiko eta existentzialak tartean dira. Transzendentziatik ere badu.

Naizen adinekoa naiz, naizen giro batean jaioa naiz, izan dut izan dudan ibilbidea eta horrek pisu handia du. Pisu izugarri hori, erlijioak den-dena betetzen zuenean, zirrikiturik ere utzi gabe, zama hori gainetik kentzea izugarri zaila da. Hori oso presente dago gure belaunaldian eta nik bizi izandako giroan. Edozein modutara halako gai bat jorratzeko garaian hori oso garbi izan behar duzu. Hain denbora luzean –eta denbora luzea esaten dudanean ez dut esaten nirea, esaten dut gizartearena mendeetan– egun batetik bestera ez da gainetik kentzen zuk gainetik kendu nahi duzulako. Horren aurrean hausnarketa egitea, mantentzen dut gure gizartean ez dugula sekularizazioa gauzatu, oraindik baditugulako eskema pila bat errotuak. Ez nire belaunaldiak bakarrik, belaunaldi berriek ere bai, aldez edo moldez sartu egiten direlako edo presente dagoelako gure gizartean. Halako liburu batean ezin nion bizkarrik eman halako gai bati.

Thomas Mann, Albert Camus eta Susan Sontag oso gertu izan dituzu. Zertan lagundu dizute?

Esango nuke hau gertatu baino lehenago lagundu zidatela, eta seguru asko, liburua dagoen bezala ez nuela nik planteatuko lehendik ezagutu izan ez banitu. Hau galdetzen didazula, orain etortzen zait, haiek ezagutu izan ez banitu? Eta nire ibilbide literarioan eman didaten guztia eman izan ez balidate, liburu hau egingo nuen? Egingo nuen edo ez, ez dakit, baina seguru diferentea izango zela.

Argitaratzeko zalantzarik izan duzu inoiz?

Emazteak esan ez balit esan zidana, gaur oraindik argitaratu gabe egongo litzateke. Nire baitan material inportantea da, baina nekez pentsatuko nuen argitaratzea, besteak beste, emazteak zer esango zuen beldurrez.

Liburuan aipatzen duzu zure burua idazle gisa ere zalantzan jarri izan duzula.

Idazle gehienok zalantza horiek bizi izaten ditugu, batez ere liburu bat idazten ari garenean. Ea liburu honek merezi duen edo ez, ez daukazu frontoirik, ez daukazu erreferentziarik. Liburu bat amaitzen ari naizenean sartzen zait halako «depre» bat egin dudanaz eta zalantza existentzial batzuk izaten dira, oso garrantzitsuak direnak, bestalde, hausnarrarazi egiten dizutelako.

Bihotza kolkoan... Kontakizunean asko erabiltzen duzun esamoldea da. Askotan izan duzu bihotza kolkoan liburua idazteko orduan?

Bai. Badakizu, espresio hori Martin Ugalderen ipuin batean ikusi nuen. Oso espresio adierazgarria da, indarra du, letxea du. Bihotza kolkoan… Bai, batez ere hasieran. Esaten dizutenean ze egoeratan zauden, konturatzen zarenean ja aldatu zaigula erabat bizitza, ikusten dituzunean gauzak oso ilun, muga batzuk jarrita dauzkazunean… Biok beti izan gara oso tenperamentu baikorrekoak eta alde horretatik gehiago izan dira beldurrak errealitatea bera baino. Zer etorriko denari beldurra. Bihotza kolkoan… Bai. Bihotza kolkoan eduki gabe ez dago liburu hau idazterik.

 

«Euskarak ‘lobby’-ak beti izan ditu; haiek izendatu eta deskribatzea, hori bai dela beharrezkoa»

Niña Pastori aipatzen duzu. «Arte flamenkoa indarra galtzen ari da aspaldion, ijitoa dagoeneko ez baita pobrea». Euskal literaturan ez ote da antzeko zerbait pasatzen ari? Gero eta liburu gehiago, gero eta idazle gehiago. Aberastu eta makaldu edo pobretu eta indartu.

Asuntoak ertz batzuk baditu. Euskarari berari dagokionez, aberatsagoa zen, zen horretan, errotuago zegoelako hitz egiten zuen jendearengan. Errotuago egoteaz gain, zegoen osotasunean, diglosia gutxiagorekin eta borobilago. Eta gaur daukaguna daukagu, sistema oso bat, euskararen batasuna, tresna bat hainbat gauzatarako eta beste zirkunstantzia bat da. Zirkunstantzia hau ere positiboa da, gertatzen dena da hor urteak ere ez direla alferrik pasatzen. Uste dut ez direla konparagarriak. Bi momentu historiko desberdin dira eta hizkuntza baten eta kultura baten bi puntu desberdin dira. Ez naiz nostalgietara oso eman zale. Azkenean gertatzen dena da daukagunarekin konformatu behar dugula eta horrekin konformatzekotan egin behar ditugu argi-itzalak aztertu.

Non ikusten dituzu argi-itzalak?

Inoiz ez bezala, inoiz ez dugu izan hain euskara jasoa izan duen jende multzo ugaria. Nik euskararen elitea deitzen diodana eta, zorionez, badaukagu oso diskurtso egituratua, diziplina desberdin askotan egiteko oso jende iaioa. Bestalde, daukagu... bainera bati bezala, urez bete eta urak ihes egiten du beti nonbaitetik eta aldian behin bete egin behar duzu. Orduan, bainera hori indarra galtzen ari da beste aldetik. Planteatzen dugunean erdaldunen eta euskaldunen arteko kontua eta elkarri bizkar emanda bizi garela, baina gorabehera guzti honi bizkar emanda bizi da ere euskaradun multzo handi bat, enteratzen ez dena, erdalduna enteratzen ez den bezalaxe.

Dauzkagu lorpen instituzional handiak –ez dut esaten instituzionalak alor politikoenean, baizik herri eraikuntzaren aldetik–, daude, irakaskuntza, alfabetatze sistema eta abar. Lortu ditugu azken 40 urteetan eta sare guzti hori osatuta daukagu, baina sare hori indartzeko kapazitatea falta zaigula ematen du eta falta zaiguna da garai bateko ilusioa.

Ez duzu ilusioa egoera gogorrekin lotzen? Ikastolen auzian, adibidez.

Baina egoera gogorrekin lotzen direnean ez dira zuzenki egoera politikoak bakarrik.

Noski, ez politikoak bakarrik. Gogorrak orokorrean; sozialki, ekonomikoki… Agian, ez dira egoera muturrekoak, baina bai zailak.

Bale. Konforme. Orduan Niña Pastorirengana gatoz… Hori hala dela egia da, baina gertatzen dena da horrek ez duela lamentua ekarri behar. Nik kritikatzen nuenean Niña Pastorirena galdetzen nuen: «Besteen sufrimendua behar al duzu zurea indartzeko?». Zer behar dugu beste diktadura bat suspertzeko? Ez, jakina. Baina hori nola egin litekeen nik ez dakit, bai falta zaizkigula erresorte batzuk beste modu batera egiteko. Besteak beste, gizartea ere askoz indibidualistagoa delako orduan baino, askoz atomizatuago gaude eta nork bere bidea egitearekin aski du. Auzolanaren arrastoak ere gero eta urriagoak dira. Baina hau dena ez da euskaldunoi bakarrik dagokigun kontu bat, da Europa osoan dagoena.

Hizkuntza baten bueltan sortzen diren ‘lobby’-ez ze iritzi duzu?

Historia guztian izan ditu jabeak euskarak, baina ez euskarak bakarrik, edozein hizkuntzatan gertatu da. Gertatzen dena da gurea bezalako hizkuntzetan jabetza horiek gehiago nabarmentzen direla. Nik hogei urte nituenean eta Zarauzko ikastolan irakasle nintzenean ezkerreko jendearengandik, ez euskaltzale baina bai ezkerreko jendearengandik, entzun egin behar izaten genuen euskara burgesen kontua zela. Eta arrazoi faltarik ez zuten. Baina ez zen burgesen kontua bakarrik. Baina euskararekin zerikusia zuen guztia burgesena ez zen bezala, apaizen eskuetan egon zen hainbat urtetan, eta lobbyak euskarak beti izan ditu, beste hizkuntzek bezala. Lobbyen beldurra baino gehiago lobbyez hitz egitea –hitzak ere badu bere desprestigioa– eta lobbyak izendatzea eta alderdiak deskribatzea, hori bai dela beharrezkoa. Zer ulertzen dugun horretaz eta horren eragina ikustea zenbaterainokoa den onuragarri edo ez den.

Kontu horiek dute asunto bat itsusia, eta da tabu bat bihurtzen direla gizartean. Gure kasuan, nola ez, lobbyak aipatze hutsa tabu bat da.

Zuk uste azterketa hori iritsiko dela egunen batean?

Bai. Nik uste pixkanaka, gauzak izendatzen hasten direnean, zuk izendatu didazun bezala, ez zegoenari edo ustez ez zegoenari izen bat jartzen zaionean, gure erreakzioa dela: «Zertaz ari zara?». Bigarrena da, «eta baldin badago ere nolakoa da?», eta hirugarrena; «badakigu nolakoa den, ez zaigu gustatzen edo aurrera». Uste dut oraindik asunto horretan lehenengo pausoan gaudela. Konturik txarrena da asunto horren inguruan denbora asko daramagula gazteleraz esaten den bezala sin mentar la bicha. Lobby hitzaren zentzu ezkor hori bere neurrira ekarri beharko litzateke horretaz hitz egiterakoan.A.K.