Elizmendiko aldapa zoru bustiz agertzen zaio irudimenean Bernardo Atxagari, txikitan tenpluaren bueltan emandako ordu haietatik. Latina, intsentsua, loreak aldarean, «beste euskara hori», igande arratsaldetako Magnificat. Muskerra belarri barrutik eta katu bihurtutako emakumea. Neska baten gorpua ikusi zuen lehenengoz, hura da bere hildakoa, eta sagardo garaiak espaloietan uzten zuen usainak memoriaren habeetan iltzatu dizkio oroitzapenak. Jaiotzaz jaiotzakoa da bere bizitza, 60 urte baino gehiagorekin miresmen begiez eusten dion ibilbide oraindik oparoa. Beti abangoardista.

Asteasu. Leku-izen handi bat zure obran eta zure bizitzako lehenengo hamahiru urteetan.

Zalantzarik gabe. Gainera seguru nago inolako konparaziorik gabe hamahiru urte artekoa erabakiorra dela edozein pertsonaren bizitzan eta erabakiorra da garai horretan errealitatearen gauza asko aurreneko aldiz hemen ikusi nituelako.

Da sarrera bat bizitzara eta sarrera hori toki jakin batean egiten duzu eta horrek zure bizitzan eragin handia du. Badirudi hor zementua edo burnia oraindik modu likidoan dagoela, eta aurreneko forma urte horietan hartzen du.

Zure literaturaren ernamuinaren zati handi bat da.

Ez naiz gogoratzen zenbat urte ditudan, 63 edo 64. Bueno, jarriko dugu 60tik gora ditudala. Idatzi dudanak baditu hainbat aldi desberdin eta materia desberdin. Eta zalantzarik gabe materia bat da hemengo [Asteasuko] bizimodu baten irakurketa. Batzuetan gogoeta hutsa eta beste batzuetan gogoeta narratiboa eta poetikoa.

Eta orain esan dezaket, 60 urte eta gehiago ditudan honetan, orain ulertu egiten dudala. Ulertzen dut zergatik Gabriel Arestik zeukan honekiko atxikimendua, mundu honekiko. Eta ulertzen dut kanpoko begiradak honi buruz izan duen estigma, nola estigmatizatu den. Eta ez bakarrik kanpokoak, atzerritarrak, baizik eta euskal herritarrak ere. Nola begiratu dioten gaizki. Nork imajinatuko zuen beheraxeago zegoela pertsona bat, Antonio Arrue, Comunion Tradicionalistakoa, Verlaine eta Baudelaire irakurtzen zituena eta bai Mirande, Gandiaga, Aresti famatu zituena, nahiz eta politikoki bestaldean egon.

Hori ez da sartzen erretratu eskas horretan. Literaturak beti egin behar du estereotipoaren aurka, gure etsaia da estereotipoa, eta nire kasuan izan da materietako bat hemen estereotipoen puskaketa bat egitea eta uste dut Obaba hori dela, honi begiratzeko beste modu oso desberdina. 60 urtek, konturatuko zara, denbora ematen dute zernahirako.

Nola iritsi zinen mundu hori ulertzera?

Gauza bat da jakitea mundu hori badela, existitzen dela, eta beste gauza bat da ulertzea. Gero nire Obaba bidea izan da hori ulertzea. Eta nik ulertu nuen zer izan den eta zer den mundu hori amarekin Napolira joan nintzenean. Ikusi genuen Museo archeologico Nazionale di Napoli, dela Ponpeiako ruinak eta hondakinak dituena. Eta han ikusi nuen, Ponpeiako mosaiko bat andre bat eta bi ume agertzen zirena. Eta umeak ari ziren kurkuluxetan jolasten, erdaraz tabak, arkumearen belauneko rotula. Eta batazaka, biazaka hiruazaka, apone, akarne… «Hor dagoen hori Asteasun ikusi dut nik; lehengusinak-eta jolasten horretan!», esan nuen. Bi mila urte! Zer da haien ezaugarria? Eta ezaugarria da antzinatasuna. Lerro zuzena dago erromatar garaietatik mundu honetaraino. Ez dago Freudik eta ez dago Marxik. Ez dago sikologiarik. Baldin badago norbait deprimitua dagoena, nik ikusi nuen bezala Castillako herri batean, erabat deprimitua, depresioak jota, nola deitzen zioten? Ba, alferra. «Alferra da, honek ez du lanik egin nahi». Kitto. Ez baitago teoriarik hori ulertzeko.

Orduan hasi nintzen pentsatzen horretan. Txikitan ze hizkuntza entzun nuen nik elizan? Latina. Virgiliok erabiltzen zuen hizkuntza bera. Orduan Obaba munduaren ulermena egin nuen antzinatasun horretatik. Niretzat elementu funtsezkoa.

Horregatik animaliak, fantasmak. Garai batean psikologiarik ez zegoenean zer zegoen barruaz hitz egiten zuena? Fantasmak, espektroak, beldurra. Hor ikusten zen beldurra zer gertatzen zen. Baina inork ez zuen esaten ‘zuk agorafobia daukazu’.

Horri eman nion izena Obaba. Hori da gero nik aztertu dudan unibertsoa. Gero konturatu nintzen Obaba horretan bazeudela Camilo Lizardi bezalako intelektualak. Bat-batean bata bestearen ondoan zeuden mundu horretako subjet bat. Obaba hori da. Eta beraz, arbuio bat, erabat utikan beste interpretazio erromantiko melengak edo beste literatura horretan egin direnak.

Asteasu eta gero, Andoain. Han, munduari beste leiho bat zabaldu zenion.

Oso ondo gogoratzen naiz. Leku hau [Asteasu] garai horretan, unibertso euskaldun bat zen, mundu bat osorik, baina nik behintzat ez nuen ezagutzen hemen, mundu honetan bertan, gogoetarik edo autogogoetarik. Hau da, gogoeta bat hemengoari buruz. Andoainera joan nintzen eta izan zen guztiz kontrakoa. Zortzi kilometroko distantzia egin eta ezagutu nituen Rikardo Arregi, Manuel Lekuona, Eugenio Arregi… Han ezagutu nuen jende bat zeukana euskal kulturaren ezagutza erreflejo bat. Ezagutzen zuten euskal kultura bizipenez, baina baita ere irakurri zutelako, baita ere aurreko lanak ezagutzen zituztelako, eta bat-batean ni mundu horretan sartu nintzen 14-15 urterekin.

Rikardo Arregik eragin handia izan zuen zugan.

Niretzat errebelazio bat izan zen eta jarraitu nahi nion arrastoa hari. Beti gustatu izan zait jaiotzaz jaiotza hitz egitea nire bizitzan. Nire aurreneko jaiotza Asteasun, bigarren jaiotza izan zen Andoainen eta jaiotza horri lotuta dago kulturan barneratzea. Eta hori ez da bizitzea kultura bat, baizik eta kultura horri buruz gogoeta bat egitea. Eta hasi nintzen literatura irakurtzen, euskal kulturako jardunaldietan, baita antzerkian ere, Manuel Lekuonaren “Ehun dukat” obra antzeztu behar genuela-eta (azkenean debekatu egin zuten). Baina hor nago beste toki batean, jada ez naiz Asteasuko ume bat. Gogoeta bat duen jendearen artean nago eta hor sartu nintzen euskal kulturaren artean.

Oso gazte izan zenituen halako egonezinak.

Beti izan dut joera bat irakurtzekoarena. Oso irakurlea izan naiz beti, Asteasun ere beti ari nintzen liburuak nondik harrapatuko nituen. Andoainen ere bai.

Baina beti aipatu izan dut ze garrantzia duen gure bizitzan miresteko gauza izateak. Jende asko ezagutzen dut ezerekin miresten ez dena. Nik miresmena sentitzen dut, nigan sentimentu naturala da. Kaleko magoekin ere gertatzen zait e! Andoaina joan nintzenean eta jende honekin batu nintzenean… Sentitzen nuelako miresmen bat, oraindik bukatu ez zaidana.

Hirugarren jaiotzan, Bilbon, miresmen bera sentitu nuen Gabriel Arestigatik. Esango nuke nire bizitzan ikasbide handiena izan dela miresmenaren bidez, jendea miretsiz.

Gabriel Aresti, ordea, Andoainen ezagutu zenuen, Rikardo Arregiren hiletan.

Oso ondo gogoratzen naiz Rikardo Arregiren hiletaz. Inpresionantea izan zen; gertaera aparteko bat. Arantzazuko eskulturagintza ez zen izan helburu artistikoa zuen zerbait, sekulako garrantzia izan du euskal kulturan han gertatu zen guztiak. Ba hileta hori ere berezia izan zen eta pentsatua, esan nahi dut, antolamendu bat egon zen, eta nahi zen egin abiapuntu bat. Eta izan zen euskal kulturan eta euskal politikan zebilen mugimenduaren materializazio bat. Horregatik joan zen Gabriel Aresti hara, ezagutzen zuelako noski. Han ikusi nuen lehenengoz nire bizitzan.

Pentsa ezazu zer nolako hileta izango zen, non poeta batek poemak errezitatu zituen. Garai hartan! Pentsatuko duzun bezala, mezak ziren Trentokoak bezalakoak, eta bat-batean poeta bat… Bere eztarria marrantatuta. Poemaren lerro osoak gogoratu izan zaizkit beti. Zapatak, tximeleta beltzak… Oso inpresio handikoa izan zen. Gero Arregi osabak hitz egin zuen, Eugeniok. Hizlariak eta bertsolariak ere izan ziren, batzuk diskurtso marxista ere eman zuten. Gero kanposantura joan ginen eta han geundela entzun genituen soinu batzuk, danborra ematen zutenak, tan-tanak… Nik sekula ez nuen aditu, eta zen txalaparta. Nire bizitzan aurreneko aldiz txalaparta hileta hartan entzun nuen. Pareko mendian jarri ziren eta aditu egiten zen. Horregatik esaten dizut antolatuta zegoela dena. Izan zen ez abiapuntua bakarrik, izan zen momentu adierazezin bat, momentu berezi bat. Hileta bukatu eta gero tabernara joan ginenean bukatu zen magia hori. Andoaingo nire pasabidea, bigarren jaiotza izan zen. Lekuona, Rikardo Arregi, Eugenio Arregi, teatroa, hileta…

Gero Bilbora. Beste jaiotza bat.

Bilbo, zorionez, Bilbo. Badu zerbait gorritasunetik. Ez nuke esango Donostiak beti zerbait gorria eduki duenik. Baina Bilbok bai, beti indartsua izan da. Gorri maoistak, gorri tradizionalak, abertzale gorriak… Esan beharra dago hau dena desertuaren barrena zela, inguruan ez zegoen ezer. Zegoena galarazia zegoen eta, zorionez, izan zen jarraipen bat. Zorte handia izan nuen. Pasatu nintzen Manuel Lekuona, Rikardo Arregi, Eugenio Arregi eta horrelako jendetik Gabriel Aresti edo Xabier Kintanara, euskara batuari buruzko argibideak emanez. Deustuko bilerak, Verdes liburu denda… Aresti ezagutu, hark ezagutu nik idatzitako antzerki bat, idatzi egin behar nuela agindu...

Bernardo Atxagaren sorrera?

Bai. Eta hor ja, Arestiren lagun eta biografo izan den Angel Zelaieta ezagutu nuen eta “Anaitasuna”-rako nire lehenengo artikulua idatzi nuen.

Aresti komunista zenez gero, ez bakarrik erromantikoa edo alemana zentzu horretan, maite zuen unibertso hau, hemengoa, jende nekazaria eta pobrea zelako. Hortaz, niretzat suerte handi bat izan zen hor erortzea eta ez, eman dezagun, beste hiri bateko idazle burges batekin harremantzea.

Bilbon zinela, idaztetik bizitzea erabaki zenuen.

Beti gogoratzen dut pintore espresionista batek, Max Beckmannek, esan zuena: «Ni ez noa argirantz, iluntasunak bultzatzen nau». Nire kasua ere uste dut hori zela. Iluntasuna niretzat zen bizimodu arrunta, ekonomialari bezala lan egitea. Orduan ez zen hainbeste «nahi dut idazle izan», kontua zen «ez dut bizimodu hori nahi».

Orduan hasi nintzen umeentzat idazten eta Juan Carlos Egillor ezagutu nuen, nire bizitzan pertsona klabea. Ez dakit komeni den historia kontatzea.

Aurrera.

Nik beti pentsatzen nuen idaztea, baina haurrentzat idaztea iruditzen zitzaidan eskolako gauza bat, hori ere arruntegia iruditzen zitzaidan. Baina ezagutu nuen Egillor. Eta Egillor izan zen Estatu osoan lehenengotako pop artista, benetako pop artista. Bere etxera joan eta sukaldea zen dena txuria eta beltza. Dena! Hozkailua, sua, armairuak, paretak. Dena zuri eta beltza, ajedrez taula bat bezala. Gero sofa zen halako diban moduko bat, baina ez dakit nola pintatua, behi itxurako pinturarekin. Beste punta batean zituen auskalo zein elizatatik ateratako irudiak. Niretzat mundu hori liluragarria izan zen. Deskubrimentu bat izan zen. Etxe hartatik pasa nintzenean geratu nintzen buruan kolpe bat emango balidate bezala. Bere bidez ezagutu nituen Bilboko beste pop artistak, edo heterodoxoak, teatro aktoreak, Txomin Barullo… Hori izan zen beste zabalera bat niretzat.

Inauteriak zetozen. Nahiko gertu bizi ginen bata besteagandik. Eta galdetu zidan ze txantxo hartuko genuen. Orduan pasa zen emakume baserritar bat traje tradizionalaz jantzita. Nik esan nion horrela jantziko nintzela baina buruan eta bizkarrean abiadoreen trajea eramango nituela; hau da, betaurrekoak eta paraxuta. Baina gero ez ginen mozorrotu. Handik hilabete batera esan zidan marrazki bat egin zuela esan nion mozorro harekin. Eta hura izan zen nire lehenengo ipuina, “Nikolasaren abenturak eta kalenturak”. Orduan hasi nintzen ikusten hor ogibide bat banuela. Nahiz eta ez eduki lanik, klase partikularrak ere ematen nituen, baita irrati nobelak idatzi ere.

Ipuinak, irrati nobelak… Baina zuk burua beste nonbait zeneukan.

Bai, noski. Askotan suerte kontua izaten da. Ari nintzen behin idazten poesiak eta horrelakoak, “Etiopia”-koak eta gerora musikatu zirenak, kolaboratzen nuen ere antzerki taldeekin, maskaradarekin, Alex Angulo eta Ramon Barea eta Carlos Panerarekin, haurrentzako teatroa egiten nuen… Kosta egiten da jakitea zer nahi duzun eta jakiten duzunean zaila da asmatzea nola egin, nola jarri txintxarria katuari.

Pott banda ere orduan gertatu zen.

Bilbon nengoen, baina hari berberarekin jarraitzen nuen: Manuel Lekuona, Rikardo Arregi, Gabriel Aresti, nire gustuko mintegiak. Hor nengoen, eskubaloi partida batean bezala.

Eraman egiten zaituzte.

Eraman, agian, itsasoak egiten zaitu. Hor mugitu egiten zaituzte. Bultza, ostiko bat, salto… Zuk nahasten baduzu koktel batean euskal kulturaren aldeko lerro hori, bizipen horiek Andoaindik nekartzanak, lotzen badizkiozu horri Juan Carlos Egillor eta abangoardia, eta horri gero Arestiren eragina euskararen aldetik eta abar, ateratzen zaizu Pott. Ikuspuntu desberdina euskal kulturari buruz, euskarari buruz, Euskal Herriari buruz. Beste eredu bat.

Hor sentitu zenuen zure burua euskal kulturan eragile?

Potten ez ginen bakarrik idazle. Gu ginen euskal kulturaren barruan aktibista batzuk. Geunden inorena ez zen lurrean. Pottek espazio berri bat sortu zuen. Hau da, beste askok ordura arte egin zuten bezala; «ni modernoa nauk, abangoardista nauk eta banoak eta argitaratuko diat beste hizkuntzan». Eta guk esan genuen: «Ez ez. Jarraituko dugu euskal munduaren barruan Arestiren itzala, baina jarraituko dugu beste balio eta beste abangoardia batean».

Bidea urratzen.

Eta hala zen, zen zerbait erabat berria. Eta nik beti ikusten ditut gure ekintzak xake taula batean. Gurea ez da izan egoera egonkor bat behin ere, ezertan. Ez dezagun esan gerra denik. Hemen daude bi talde, da xake joko bat, eta mugimendu batean saiatzen dira bestearen pieza jaten. Gure piezen kontra alde batera zihoan euskal kultura klasikoa, lehengo literatura, Txillardegi eta eredu hori, ez zela inola ere etorkizunak eskatzen zuena. Hori alde batetik argi neukan, baina argi neukan ere erdaraz idazten zutenek uste zutela modernorik baldin bazen beraiek zirela haiek, abangoardiarik bazen haiena zela. Eta orduan sortu zen aukera, esaten den bezala, kontuak zehaztekoa eta performance bat egin genuen. Hor muga bat zeharkatu genuen eta xake joko hartan jokaldia irabazi egin genuen. Gero bihurtu ginen erreferentzia bat Bilbon.

Txillardegi aipatu duzu. Izan zenuen enfrentamendurik berarekin, planteamenduak ez ziren batere berdinak zuek bion artean.

Hizkuntza kontuetan zegoen gizartea baino oso aurrerago. Potten garai hartan, ordea, Txillardegik proposatzen zuena euskal literaturarentzat, euskal kulturarentzat, oker ez banago, oso eredu goibela zen. Eginkizun kulturaletan ez baduzu eskaintzen argirik edo alaitasunik, mugimendua, bizitasuna, modernitatea, nire ustez, eredu hori pikutara doa. Txillardegik planteatzen zuena eta bere literaturan egiten zuena zen irteerarik gabeko kale bat. Berak lotzen zituen izugarri eginkizun literarioa edo artistikoa eta politikoa. Hori gerta liteke, baina ez da behin ere ondo atera.

«Obabakoak» zure obra zentraltzat hartzen duzu?

Zentrala... Ez dakit. Horrek eman dio ez dakit zeini, kulturari edo, leku baten izena. Bibliak esaten du badagoela jendea perfumera euliak botatzen dituena, ea usteltzen diren eta dena kirasten den. Nik gogoeta egin dut lekuei buruz. Batzuk geografia imajinario hitza erabiltzen dute, hitz horriblea, eta Macondo eta halakoekin konparatzen. Ez du zerikusirik. Zuk emango diozu balioa edo ez diozu emango, baina ezin duzu ukatu, hori da geografia sui generis, ez du antzik Macondorekin ez beste batekin. Hori da gertatu dena, Obaba izena eman dio munduari.

Euskal kulturan idazle internazionalena egin zaitu bederen.

Suertea eduki dut. Antonia S. Byatt idazle britainiarra izan zen aurreneko Europako sarian epaimahaiburu. Eta botazio guztiak irabazi nituen “Obabakoak”-ekin, azkenekoa salbu. Portugaldarra aurka agertu zen, nola emango zitzaion saria horrelako hizkuntza txiki batean idatzitako lanari. Azkenean, lan frantses batek irabazi zuen. Beste edozein izan balitz, ez zen horrela izango, baina saria ematerakoan Antonia S. Byatt-ek esan zuen bere ustetan irabazlea izan beharko lukeela “Obabakoak”. Horren ondorioz, hurrengo egunean, deitu ninduten hiru argitaletxek. Izan zen une harrigarri bat.

Alde horretatik, esango nuke nik uste baino hobeto joan direla gauzak itzulpenekin. Horrek segurtasuna ematen dizu. Eta segurtasuna garrantzitsua da bizitzan, batez ere zahartzen hasten zarenean.