Gernika da, gaur egun, Euskal Herriaren irudirik ezagunena munduan, eta ez alferrik; izan ere, bi kontaketa edo errelato aurkezten dira gure azkenaldiko historiaren inguruan, eta Gernikak badu hor zeresanik, orain azalduko dugunez.

Historia hurbilaren kontaketa ofizialak horrela dio: frankismoaren zulo beltzetik irten eta demokrazia nagusitu zen Estatu espainiarrean; ETAren ekimenek zapuztu zuten bake demokratikoa; beraz, ETA desagertzea besterik ez da behar bakea berreskuratu eta demokrazia betera itzul gaitezen.

Bada, ordea, beste kontaketa bat, zehatzagoa eta historiaren ikuspuntutik zientifikoagoa ere badena, eta Gernika aurkitzen da gure historia hurbila argitzeko balio duen errelato honen hasieran. Gernikako bonbardaketa izan zelako, hain zuzen ere, oraingo Estatu espainiar honen ekintza fundazionala. Zuzen diogu, bai, oraingo Estatu espainiarraren jatorrian bertan kokatzen dela Gernikako bonbardaketa. Franco eta haren agintepeko hegazkin aldra hura eta militar basati haien oldea ez baitziren Gernikara eta Euskal Herrira etorri «Gobernu aldaketa» arrunt baten atzetik. Estatu espainiar berria gainezarri ziguten Gernikako eta Euskal Herriko errautsen gainean. Halako Estatu espainiarra non ezin zitekeen gurean gertatua aipatu ere egin. Non Gernikako Udalak berak izendatu zuen Franco bera «seme kutun» eta eskaini eta oparitu zion 1966an «Gernikako urrezko eta diamantezko domina» (sic). Estatu espainiar berri hark ezarri zuen gezur erraldoi eta mingarria: gudariek berek erre zutela Gernika, ez zela bonbardaketarik gertatu.

Franco hil zen azkenean eta burutu zuten Trantsizioa deitu zuten itxuraldaketa Estatu espainiarrean. Zer egin zen, benetan, eta nola egin zuten? Gernikak badu hor ere zer kontatu, eta jakitea komeni da. Franco hil ondoren ere, isilpean bildu genituen, Gernika Batzordearen eraginez, 1937 hartako bonbardaketa jasan eta bizirik zirauten lekukoak, nazioarteko zein bertoko kazetari bakan batzuen aurrean lehen aldiz Gernikako egia konta zezaten. Hori lortu eta jarraian antolatu zuen Gernika Batzordeak Historialarien Mahaia deitu genuena, orduko punta-puntako ikerlariak bonbardaketa argitzeko elkarlanean jarriaz. Horrela aritu ziren hamar urtez, besteak beste, Herbert Southworth, Manuel Tuñon de Lara, Pierre Vilar, Angel Viñas, Fernando Garcia de Cortazar, Jokin Apalategi eta beste hainbat historialari. Bonbardaketaren 50. urteurrena bete zenean, 1987an, entzute handiko ekitaldia antolatu zen Gernikako Institutuko Hitzaldi Aretoan, ikerketa guztien berri emanez. Gernikaren egiak maila zientifikoa hartu zuen era horretan, eta ordutik aurrera Estatu espainiarraren bertsio gezurti hura inolako sostengurik gabe geratu zen. Horri erantzun zion Alemaniak, eta hango presidente Roman Herzog-ek (1997. urtean) eta Bundestag edo Parlamentuak (1998an) ofizialki barkamena eskatu zioten Gernikari, hegazkin eta pilotu alemaniarrek bonbardaketan parte hartu izana aitortuz. Estatu espainiarrak, aldiz, ez du inoiz zuzendu gezur erraldoiaren bertsio ofiziala. Adierazgarria, oso.

Zein neurritan dirau indarrean Francok, Gernika bonbardatu ondoren, sortutako Estatu espainiar hark? Zein neurritan dira gaurko Gernika, gaurko Euskal Herria, orduko bonbardaketa eta suntsiketa izugarri haren ondorio? Hauek dira, gaur egun ere, erantzun beharreko galdera larriak.

Jacqueline Roque, Picassoren alargunari eta Paloma Picasso alabari, baita Adolfo Suarezen Gobernuari ere aurkeztu genien «‘Guernica’ Gernikara» erreibindikazioa. Aldeko hitzak eman bai, baina espainiar Estatuak beste plan bat zuen; Suarez zen Estatu frankistaren itxuraldatze demokratikoa emateko enkargatua. Horren barruan adostu zuen «monarkia, bandera, Espainiaren batasun zatiezina eta biolentziaren baztertzea», aurreko Estatuaren lau zutabeei eustea. Baina nazioarteko legitimazioa behar zuten. Eta zein pasaporte hoberik, horretarako, Picassoren “Guernica” eskuratzea baino? New Yorken zegoen depositoan koadroa, Picassok berak aginduta ezingo zela espainiar Estatura eraman harik eta bertan berriz Errepublika nagusitu arte. Bada, Adolfo Suarezek berak jarri zituen lan horretan Jose Mario Armero eta Roland Dumas, eta Estatu Batuetako gobernuaren onespenaz, 1981. urtean lortu zuten Picassoren “Guernica” Madrilera eramatea. Estatu espainiar postfrankista legitimatzeko operazio propagandistiko erraldoia.

Bide berrien bila dabil Gernika. Hemen izan da Aberri Eguna. Hemen dira herri-erreibindikazio guztiak, lehendik datozenak eta berri-berriak. Hemen egunotan historialariak eta komunikabide egiazaleak, garai bateko Steer eta Southworthen jarraitzaileak; hemen preso eta erbesteratuen aldarriak; baita Gernika berri guztietatik ihesi datozen errefuxiatu berrien aldekoak. Hemen Euskal Herriak erabakitzeko aldarria. Hemen da Gernika, suntsitu nahi izan zutena eta kolore guztiak bistan mundura birsortzen ari dena. Hemendik dator geroa.