Amalur ARTOLA
ZARAUTZ
Elkarrizketa
JOXEAN AGIRRE
IDAZLEA

«Gerta daiteke gure literatura hau gauza erresidual gisa geratzea eta idazle onenak telesailetara pasatzea»

«Gizajoen katalogoa» (Elkar, 2015) eleberriko Joxean Agirrek bezala, hezur-haragizkoak ere Argiñano jatetxean ardoa eskatu eta itsasoari begira egotea du gustuko. Autofikzioarekin jolastu, metaliteraturarekin esperimentatu eta pinportetan emandako literatura goratu du nobela berrian.

Hiru pieza nagusi ditu eleberriak: kontakizun nagusia, gizajoen katalogoa eta hiztegia. Nola lotu dituzu piezok?

Periferia edo bazterreko idazleen, nik “idazle arraro” deitzen ditudanen bila aritu nintzen garai batean eta fitxatan jaso nituen. Banekien taberna batean literaturaz hitz egiten aritzeko moduko hiztegia zela, “Beckettek hau esaten dik” esan eta, ez pedante, baizik eta ondo geratzeko modukoa. Bertsolari zaharrek, Joxe Agirrek eta, badute aipuen tradizio hori eta inpresioa neukan funtziona zezakeela literaturaren tradizioarekin.

Hiztegiaren erabilera justifikatzeko behar nuen tipo bat idatzi ezin zuena, nolabait idazlearen neurak agerrarazteko, nire ustez idazle on guztiak neurotikoak direlako. Eta, apurka, puzzlea osatzen joan nintzen.

Eta gizajoena?

Nobela honi titular on bat jartzekotan, izan daiteke “Gizajotasunari buruzko nobela bat”. Uste dut gizajotasuna literatura modernoaren ezaugarrietako bat dela, non apenas dagoen bere patuaren kontra dabilen heroi handirik. Liburuan, esate baterako, sartu dut Juan Jose Millasen oilategiarena, asko gustatzen zaidana nobelista baten parodia egiten duelako: hasi zen oilategia egiten bera barruan zegoela eta atera ezinik geratu zen, oiloentzako zuloa bai baina berarentzat aterik jarri ez zuelako. Nobeletan ere, beti dago arrisku hori, sartu eta burua galduko ote duzun, errealitatera ez ote zaren itzuliko.

Francoise Davoine psikoanalista frantsesak esaten zuen Cervantes pertsona traumatizatu bat zela eta “On Kixote”-ren bidez halako katarsi bat egin zuela, liburua sendatzeko erabili zuela; irudikatzen den bipolaritate horretan, Santxo Panzak ekartzen zuen On Kixote errealitatera eta uste dut badagoela literatura sendagarria izan daitekeen susmo hori.

Bi gauza aipatu dituzu: batetik, literaturak harrapatu eta bere barnean itxi zaitzakeela. Bestetik, sendagarria izan daitekeela. Bi alde horiek ditu?

Bai, kontraesankorra izan daiteke, baina horiek eta alde gehiago ere baditu literaturak. Badut esperientzia pertsonal bat oso polita: 14 urte nituela, nire aitona, oso tipo fuertea izan zena beti, kolpetik apaldu eta tristatuta geratu zen. Uda hartan, arratsaldeak eman nituen berarekin eta irakurri nizkion Txomin Agirreren “Kresala” eta beste hainbat nobela. Uda hori pasata hil egin zen. Geroztik pentsatu izan dut, txorakeria bat bada ere, igual literaturak balio izan ziola beldurrak, eta ez soilik heriotzari dioguna, arintzeko. Literaturak beldurrak eta minak arintzeko balio dezakeelako.

Liburuak bi zati ditu: lehenengoan ama-alaben harremanak hartzen du pisua. Bigarrenean, Kirmen Uriberi ostu dioten nobelaren ingurukoek. Azken zati horretan, idazleen obsesio eta beldurrak izan dituzu hizpide.

Egia da zatiak daudela. Lehena lentoa da, bigarrenean erritmo gehiago hartzen du, baina bizkarrezurra ahula da... Narratzailea berbera da bi zatietan eta obsesioak, bereziki narratzailearenak baina Kirmenenak eta Agirrerenak ere agertzen dira, obsesiorik gabe ez dudalako uste sorkuntzarik egon daitekeenik. John Banvillek esaten du berak bulegoko ordutegia egiten duela; nik hori ez dut sinesten. Normalean, garuna beti puntu batean mantentzen du idazleak, ebatzi beharreko puntu batean.

Oso zaila da pertsona bera sanoa, sinpatikoa, irekia... eta gainera idazle ona izatea. Ez dakizu ondo ze timido ilara dagoen literaturan. Nik uste dut idazleena arraroen ofizioa dela. Nik ezagutu ditudan onek, denek dute pitzadura handi bat. Baina horrek ez du esan nahi gaixo daudenik.

Izenik gabeko pertsonaiak dira zureak, baina izen-abizenak dituzten bi pertsona erreal txertatu dituzu nobelan: Kirmen Uribe eta Joxean Agirre.

Hor ere, inork interpretatu dezake autofikzioaren generoko nobela dela, baina ez dut uste horrela denik, gehiago da parodikoa edo. Aurkezpenean esan nuen endredoko komedia gogorarazten duela, mundu guztiak ikusi dituelako komediak telebistan. Zuk esaten baduzu “testu parodikoa” dela, esango dizute: “Ze ostia da hori?”. Komedia klabean irakur daitekeela esaten baduzu zerbait argitzen duzu. Izenena, neure problema bat da: lehen kapituluan zortzi izen agertzen direnean aspertu egiten naiz, ezin ditut erretenitu eta konfunditu egiten naiz. Errazagoa da narratzailea, irakaslea, emaztea, emaztearen ahizpa... erabiltzea eta, kolpetik, Joxean Agirre sartzea.

Liburuko Joxean Agirre zein punturaino da benetako Joxean Agirre?

Joxean Agirreri ez diot utzi gehiegi agertzen, baina uste dut ni naizela gutxi gorabehera. Ni naiz Argiñanora etorri, baranda gainean ardoa jarri eta pentsatzen ari denaren itxurak egiten dituena [barreak]. Hori askotan egiten dut. Baina gertatzen da narratzaileak ere asko duela niretik, eta inork esan dit biak berdinak direla...

Umorea, sentsualtasuna eta zeharkako begirada bat ere bada.

Erotismoan erabiltzen den teknika bera da; gutxi ikusten duzu, baina asko imajinatzen duzu. Hemen ere, narratzailea ama-alaben arteko txaskarrilloak entzuten ari denean, gutxi entzun eta asko imajinatzen du, eta horrek joko asko ematen du. Berdin poeta gaztearen emaztearekin, erdizkako grabazio horietan “zer dauka urdanga horrek nik ez daukadanik?” esaten hasten denean... “a ze drama” esaten duzu. Disfrutatu egin nuen hori idazten. Hori guztia zuzenean kontatzeko, hasi behar duzu azaltzen goizean jaiki eta izara kendu zutenean elkarri begira geratu zirela eta... rollo asko ezertarako.

Zure eleberriak «bizkarrezur ahula» duela esan duzu lehen.

Editoreek gero eta gehiago nahi dituztelako nobela borobilak, errealistak, istorio potente xamarra dutenak. Nire nobela honetan ez dago ezer potenterik, denak dira kontu txikiak; beste kontu bat da txiki horietako batek askotan literatura gehiago gordetzen duela handi batek baino. Nik hiru bat editorerekin badut tratua eta nobela errealistagoak nahi dituzte.

Belen Gopegui, Isaac Rosa eta hauek errealismo askoz ere borrokalariagoa, militanteagoa, konprometituagoa egiten ari dira, eta nobeletan asanbladez hitz egiten dute, kolektiboez; koruak bezala dira eta niri hori oso interesantea baina aldi berean oso konplikatua iruditzen zait. Pigliak esaten zuen literatura eremu pribatuko utopia dela. Nobela errealistak normalean globalizatzaileak dira, gizarte baten ikuspegi zabalagoa eman nahi dute, baina... gaztetan, zertarako erabiltzen da literatura? Utopia hori nahi duzu, zu handi zarenean nolakoa izango zaren imajinatzeko. Edade bat pasata literatura esperientziaren umea izaten da, ez pentsamenduarena. Oinarria esperientzia da. Memoria berreskuratu nahi duzu, zure esperientzia berritu...

Orduan, gatazka kolektibo horien ispilu izateko literaturak behar du errealitatearen ispilu bihurtu. Izugarri gauza konplexua da egin nahi dutena. Askoz errazagoa ikusten dut pertsonaia indibidual baten bidez konflikto kolektiboen berri ematea, demagun ustelkeria, koru eta pertsonaia kolektiboen bidez baino. Baina aitortu beharra dago harrigarria dela egiten dutena.

Zure nobeletan ez duzu gatazka kolektiboen aipamenik egiten. Eredu kontua da?

Bai, baina baita uste dudalako garai batean nobelak betetzen zuela kontzientziak suspertzeko nolabaiteko eginkizuna, eta egun zeregin hori komunikabideek betetzen dutela. Esan nahi dut, errefuxiatuen etorrerari buruzko nobela bat baino potenteagoa iruditzen zaidala dokumental edo erreportaje on bat. Literaturak, besteek egin ezin duten hori egin behar duela uste dut. Literatura inportantea izan da kolektiboarentzat, literaturatik zinemara gai eta eredu asko pasa dira; zinematik literaturara, askoz ere gutxiago. Baina inpresioa dut hori ere ez ote den bukatzen ari... Esaten dutenez, telebistako telesailetan dago literaturarik onena.

Ikusi besterik ez dago gidoiari ematen zaion garrantzia.

Bai, baina gerta daiteke gure literatura hau gauza erresidual gisa geratzea eta idazlerik onenak telesailetara pasatzea.

Pantailaren gizarteari lotuta egongo litzateke aldaera hori?

Nik izugarrizko pentsamendu filosofiko eskasa daukat, baina pentsamendu literario pixka-pixka bat badakit badaukadala. Zer den hori? Ba bada errealitatea ikusteko modu bat, mundua ikustekoa, gure baitara begiratzekoa literaturaren bidez ikasitakoaren arabera. Eta horrek badu garrantzia gizartearen garapenean. Nobela errealistak nahi du gizartea aldatzen elementu aktiboa izan, baina uste dut egun politika dela horretarako tresna bakarrenetakoa.

Orduan, zein da literaturaren funtzioa?

Kontaktuko dizut anekdota bat. Flauverten aita medikua zen. Semeak, zuzenbidea edo ikasten ari zela, idazle izango zela erabaki zuen. Aitak galdetu zion ea literaturak zertarako balio duen eta, semeak, ea bareak zertarako balio zuen galdetu zion aitari. «Ez dakigu zertarako balio duen, baina badakigu inportantea dela gorputzaren osasunerako», erantzun zion. Eta orduan semeak erantzuten dio: «Literaturak ere ez dakigu zertarako balio duen, baina oso garrantzitsua da gogoaren, arimaren funtzionamendurako». Ez du ezertarako balio baina aldi berean funtzio asko ditu, bareak bezala, eta balio du, gure etorkizuna irudikatzeko, memoria historikoa berreskuratzeko, nire kasuan orain gordeleku bat edukitzeko... Niretzat, une honetan jostailu bat da literatura.

 

«Inpresioa dut ez ote gauden profesionalik gabeko sistema literario txiki bat izateko bidean»

Idazleen bizimoduaren alde gordinenak badu lekurik nobelan.

Azken bolada honetan kezka moduko bat izan dut buruan bueltaka. Egon dira belaunaldi bat edo bi, Atxagarekin hasita, Unai Elorriaga, Pako Aristi, Jon Arretxe, Harkaitz Cano... dozena erdi bat profesional edo, baina profesional zentzu arraro batean, enkarguak eginez bizi baitira; pare bat kenduta, ez dute dedikazio esklusiborik. Eta inpresioa dut ez ote dauden desertzio batzuk eta ez ote den berriro gazterik sartuko multzo horretan, hemendik hamabost urtera edo ez ote garen profesionalik gabeko sistema literario txiki bat izango. Amerikanoak begiratzen jartzen zara eta ikusten duzu sistema unibertsitarioan badaudela idazleak, hiruhileko ikastaroak ematen dituztenak. Orduan, hemen ezin al da, institutuetan eta ikastoletan egiten den bezala, kurtso batzuk eman eta soldataren parte bat unibertsitatetik jaso? Literaturari arnasbideren bat eskaini beharko litzaioke.

Ahaleginik ikusten duzu bide horretan?

Ez. Ez dut ikusten. Eta inkluso ikusten dut larri bizi direla hortik bizi direnak, eta horrek esan nahi du kotizazioak ere halakoak izango direla… batek uste gabe pasatzen da edadea. Uste dut idazleak gizarteari ematen diona gizarteak idazleari ematen diona baino asko gehiago dela... Eta sariekin ere....

Zer gertatzen da sariekin?

Frantses sisteman Goncourt, Renaudot... Udazkenean hasten dira zerrendarekin, eliminatzen joaten dira eta prentsaren bidez publiko egiten dituzte zerrendan egon diren idazleen izenak. Eta jendeak irakurri egiten ditu, nahiz eta konkurtsoa batek bakarrik irabazi. Hemen desastre bat gara. Desastre bat. Ni, azken bi nobelekin, Euskadi sarietan egon naiz finalista, baina ez naiz enteratu zein izan diren besteak haiek komentatu didaten arte. Finalista zarela esaten dizute, baina ez dute publiko egiten. 111 Akademia sarian finalistak zein diren bederen esaten dute, eta, nahiz eta zu ez konforme egon, badakizu zeintzuk diren haien arabera onenak. Kontua da aurretik zerrenda bat bazegoela, idazle multzo bat, eta ez dugula jakiterik izan ze idazle zeuden zerrenda horretan.A.A.