Oroimenaren lekuak eta lekukoak. Gerra zibilaren errepresentazio artistikoak versus kontaera historiko politikoa”. Horixe da udara honetan Lourdes Otaegiri (Beizama, 1959) loa kendu dion ikastaroa.

 

Zer dira, baina, oroimen lekuak?

Historia kulturalean nazio bateko pentsamendu kolektiboaren edo identitate kontzientzia baten barruan noduluak modukoak dira oroimenaren lekuak, noduluen arteko konexioekin eraikitzen da-eta kolektibo horren iraganaren inguruko pentsamendua. Nazio baten historia kontatzen denean, beraz, bere gertakariez aparte, historia kulturalean iraganaren gaineko begirada nola mamitzen den aztertzeak garrantzi handia du. Hala nabarmendu zuen Pierre Nora historialari frantsesak, eta oroimen lekuak funtsezkoak dira egiteko horretan. Data bat, leku bat edo bandera baten moduko objektuak izan daitezke oroimen lekuak.

 

Ipini, mesedez, oroimen lekuen hainbat adibide.

Estatu frantsesean, adibidez, bat I. Mundu Gerraren amaiera oroitzen duen Armistizioren Eguna izan daiteke. Euren nazioaren arrakasta ordezkatzen du egun horrek. “Marseillesa” abestiak ere identifikatzen ditu; Frantziako Iraultza gogorarazi eta burgesia aristokraziaren boterearen jabe egin zeneko unea ospatzen dute.

 

Gure komunitateak ba al ditu?

Noski, historialariek identifikatuak dituzte gainera; “Diccionario de símbolos del nacionalismo vasco” liburuan daude. Bertan ikus daiteke oroimen leku horietako asko 1936ko gerra zibilari lotutakoak direla, edo abertzaletasunaren ikurrak testuinguru horretan solidifikatutakoak direla. Gernikako bonbardaketaren efemeridea edo “Gernikako arbola” kanta bera izan daitezke oroimen leku horietako bi. Gernikako eliza ataria eta arbola ere izan daitezke beste bat. Lehen euskal gobernua han eratu zen eta bonbardaketarekin oroimen lekua berrindartu egin zen. Geroztik berriak ere sortu dira. Arrano beltzaren enblema, Amaiurko gaztelua edo Orreagako bataila ere badira oroimen lekuak. Gertakari horiek guztiek leku bat egiten digute historian, eta, gainera, protagonista bihurtzen gaituzte.

 

Nola aukeratzen dira oroimen lekuak?

Iraganeko lekuak hautatzerako orduan konforta, kontsolamendua edo identitate trazu batzuk ematen dizkiguten elementuak aukeratzen ditugu. Memoria deitzen den esparru honetan, beti daude elementu subjektiboak. Gaur egundik egiten dugun begiradak tindatzen ditu. Noski, ez dute historia objetiboki ordezkatuko, baina ez dira horregatik gutxietsi behar, kolektiboaren identitatearen eta iragan kolektiboaren osagai nagusiak dira-eta.

 

Oroimen lekuak ez dira, baina, iragana klasifikatzeko modua bakarrik, ezta?

Ez, ezta gutxiago ere. Kolektibo baten oroimenean zein elementu dauden jakitea oso garrantzitsua da, bereziki, emozioak batu eta hauek aktibatu nahi izanez gero. Oroimen lekuei erreferentzia eginez eta bertan eraginez, komunitatea bera jar dezakezu martxan. Gizartearen lidergoa duten horiek, gizartea interesatzen zaien norabidean mugitzeko, oroimen lekuez baliatzen dira.

 

Ez zara historialaria. Zergatik oroimen lekuekiko interesa?

Ikastaroa antolatu genuenok antropologia edo filologiatik gatoz, baina memoria historikoaren inguruko interesa dugu. Zergatik? Batetik, diskurtso bat sortu eta arte bilakatzen den produktua ere badelako, literaturan eta musikan mamitzen baita. Bestetik, taldearen bizitza espresatzen duen neurrian, kolektibo horrek bere errealitatea eta traumak nola gestionatu dituen aztertzeko balio dio antropologoari. Finean, taldeak hartu duen mina nola kudeatu duen aztertzen dugu.

 

Arteak zeresana du, beraz, oroimen lekuetan?

Fikzioak sortuz zuzenean esan ezin duguna esaten dugu. Arteak lagundu egiten du; irudiak, filmek, hitzek esan ezin dutena esaten dute askotan.

 

Mikel Laboa behin baino gehiagotan aipatu zenuten ikastaroan.

Bai, Mikel Laboaren lekeitioak traumaren espresio artistikoak dira-eta. “Gernika” izenekoak, adibidez, bonbardaketaren mina islatzen du. Joseba Elosegiren bontzo erreketa hark bultzatu omen zuen Laboa; Gernikak izandako gudari batek Frankoren aurrean bere burua alkoholetan busti eta sua eman izanak erabat hunkitu zuen. Laboaren ustez, Gernikako suaren garrak euskal kolektiboaren kontzientzia erretzen jarraitzen zuen oraindik; zentsura zela-eta hitzekin esaterik ez zena oihuekin adierazten zuen Laboak. Mezua kodifikatu zuen, jendeak, alabaina, oso ondo ulertu zuen. Txoriak, gerra hegazkinak, oihuak... Isiltasunaren ostean, gainera, “Haika mutil jeiki hadi!” abesten zuen. Berez, errepertorio komiko bateko elkarrizketa omen zen kantu herrikoi hori, baina “Gernika” lekeitioan esanahia erabat aldatuta dator, testuingurua guztiz aldatuta. “Gernika” ez da, gainera, kantu bakarra; lekeitio guztiek dute inplizituki gizartean bestela esaterik ez dena adierazteko hazimin hori. Modu abangoardistan. Oso aztergarria da Laboa sortzailea moduan.

 

Zehazki, lekukoen testigantzetan jarri duzue arreta.

Oroimenaren gaia oso zabala da, eta guk lekukoekin aritu nahi genuen: antropologia testigantzetatik abiatzen da eta lekukoen oroitzapenek ematen diote abiapuntua oroimen historikoaren literaturari ere. Historiak lortzen ez duen zerbait lortzen dute testigantzek. Datuek errealitate bat azaltzen dute, baina gure emozioak errazago finkatuko dira lekukoek euren testigantzekin transmititzen duten oroimenarekin. Afektuen plus horrekin ahaztezinak bihurtzen dira gertakari batzuk. Batetik, entzuleengan ematen den emozioen itsaste horrengatik; eta, bestetik, testiguek hitz egitean hartzen duten atsedenarengatik. Adierazterik ez den mina trauma moduan geratzen da. Ez baduzu kanporatzen ez zara sendatzen; traumak arimaren gaixotasuna iradokitzen du, eta, sendabidean, ezinbestekoa da barruko min hori modu batera edo bestera adieraztea.

 

Batzuetan, baina, lekukoek ezinezkoa dute adieraztea.

Bai, eta zentsurak egiaren parte hori kontatzea eragozten badu, espresatzeko askatasunik ez badago, traumak iraun egiten du. Trantsizioan isiltasunaren aldeko paktu bat egin zen.

 

Memoria historiakoaren loraldia bizitzen ari gara. Zergatik izan daiteke?

Neurri handi batean atzerritik datorkigun mugimendua da honakoa. 80ko eta 90eko hamarkadan sortutako mugimendua da, orduan bete baitziren Europako gerra-pizte handien urteurrenak. Alemanian, adibidez, Hitler Gobernura iritsi zeneko 50. urtemugan oroitze saio kritiko sakona egin zen. Auto-analisi sozial handia izan zen hura: saioak idatzi ziren, prentsak erreportajeak egin zituen... Mugimendu hori Europa osora hedatzen joan zen. Euskal Herrira eta Estatu espainolera, baina, berandu iritsi zen. Nik uste 1995ean hasi zela gerra zibila eta gerra ondorengoa literaturan antzematen. Ordura arte zantzuak besterik ez zeuden. Euskal Herrian, trantsizioarekin batera, nazionalismoa bide instituzionaletik hasi zen bere oroimen lekuak identifikatzen. 1995etik aurrera, berriz, filmetan, nobeletan, finean fikzioan, leku horiek guztiak intentsitatez agertzen hasten dira. Begirada kritiko eta autokritikoarekin. Boom horren olatua jasotzen ari gara oraindik.

 

Euskaldunok beti gerran egon garela dirudi.

Bai, ezta? Historiaren interpretazio hori arreta emangarria da, finean kolektiboak iragana pentsatzeko erabiltzen baitu bere irudimenean. Literaturak, zinemak... eskubide historikoak babesteko borroken jarraikortasun bat erakusten du. Hau da, nazionalismoa karlismo zapuztu baten frustraziotik sortzen dela deskribatzen duen ildoa, edo borroka armatuaren sustraietan gerra zibilaren eta errepresioaren trauma dagoela dioena.... Ikerleek hori nabarmentzen dute. Bernardo Atxagaren “Soinujolearen semea” obra, esate baterako, kasu argia da horretan.

 

Irakaslea zara, ikasleek erakusten al dute memoria historikoarekiko interesa?

Ez behar adina. Ez dira identifikatuta sentitzen, urrutiko kontua iruditzen zaie. Beharbada, egungo gertakariek historiarekin duten loturaz ohartzean interesa agertzen dute, bestela ez. Historiaren gaineko formula errazen bat nahi dute, ez dute historiaren konplexutasunaz jabetzeko ahaleginik egiten. Nahiz eta maila kultural edo politikoan memoria historikoa gori-gorian egon, desagertzen ari den belaunaldi horren gai bihurtzen ari da. Formula egin batekin edo auzia sinplifikatuz guztia despatxatzea denon kalterako da. Historia ondo ezagutzeak gu geu ezagutzea dakar. Bestela akats berdinetan erortzeko aukera dago. Iragana konplexua da, eta, haren oroimena, konfliktiboa.

 

Denek ez dute lekurik oroimen lekuetan, ezta?

Ez. Emakumeak normalean gerren biktima moduan agertzen dira. Protagonista gutxi dira emakumezkoak. Subjektu historiko moduan emakumea aintzat hartu ez dugula ere esango nuke; protagonista ikusezina da multzoan datorrena.

 

Egon badaude.

Gero eta interes gehiagorekin ikertzen ari dena Emakume Abertzale Batza dugu, adibidez. Emakumeen boto eskubidea bazetorrela ikusita eratu zituen nazionalismoak; sindikatuek berdin jokatu zuten, emakumeek ere kultura politikoa izan zezaten. Hiriburuetan protagonismoa izan zuten, eta, Bilbon, zantzu deigarriak izan ziren, bertan ikasketak zituzten emakumeak ziren-eta; bertan sortu ziren lehen mitinlariak ere. Sindikatu ezkertiarrek ere interesa bera izan zuen, hor dugu Dolores Ibarruri bera.

 

Testuinguru horretan emakume konkretu bat aurkitu duzue: Sorne Unzueta. Nor zen?

Bilboko sendi burges bateko alaba zen Sorne, eta, nazionalismora hurbiltzean, euskalduntzeko erabakia hartu zuen. Gerra aurreko ikastola bateko andereñoa izan zen, eta bizitza osoa eman du euskaraz idazten, argitaratu gabe. Frantzian erbesteratu behar izan zuen, baina bere irizpide demokratikoek bertan ere konprometitzera eraman zuten. Sorneren zeregina alde libretik alemanek okupatutakora mezuak eramatea zen. Gerra amaitzean Ameriketako Estatu Batuek Sorneri eta senarrari emandako agiriek frogatzen dute erresistentzian lagundu zutela. Datu kuriosoa da Sorne gizon izentzat hartu zutela eta “Monsieur” tratamendua ematen diotela “Temoignage” agirian.

 

Nola izan duzu haren berri?

Igone Etxeberria ikerleak aurkitu zuen, ikerketa lan handiaren ostean, Sornek ez baitzuen bere burua plazan jarri; erretaguardian ezkutatu zen eta ezkutatu zuten. Prentsan “Utarsus” moduan sinatzen zuen, baina artxibo lana eginez Sorne Unzueta zela jakin zuen Etxeberriak. Ez zekien bizirik ere ote zegoen, baina, ikastola batean Sorne izeneko neskatxa bat ezagutu eta bere izenaren zergatia galdetuta, umearen birramona zela eta bizirik zegoela jakin zuen. Berriki hil da, 105 urterekin. Historia harrigarria da, baina niretzako paradigmatikoa da.