Amalur ARTOLA
DONOSTIA
Interview
MARIASUN LANDA
IDAZLEA

«Haur eta gazte literaturan dagoen adinaren tirania terriblea da»

Hogeita bi testuk, berrogei urtean haur eta gazte literaturaren alde egindako lanaren adierazle diren hogeita bi harribitxik osatzen dute «Txikiaren handitasuna literaturan» (Erein) saiakera. Mariasun Landaren “B aldea”, idazlearen atzean dagoen irakaslearen begirada zorrotza dakarrena.

Berrogei urtean idatzi dituzun artikulu mordoxkatik hogei hautatu dituzu obra honetarako. Zein izan da irizpidea, zer erakutsi nahi izan duzu?

Ikusten nuen arlo hau guztia, hitz lauez edo prosaz idatzitakoa, ezkutu xamar geratzen zela nire kasuan. Argitara eman dira lan sortzaileak, ipuingintza, baina 1976an hasita “Anaitasuna”, “Argia”, “Egin”, “Punto y hora”... hainbat agerkaritan idatzi izan dut. Aldi berean, ikasketak egin nituen Parisen, frantsesez, eta 23 urterekin itzuli nintzenean hasi nintzen euskara ikasten. Franco hil aurretik euskara ikastea ez zen erraza, eta sartu nintzen hasiberria zen ikastolen munduan, Zarautzeko bajera batean. Filosofia ikastetik 6-7 urteko umetxo batzuen aurrean aurkitu nuen nire burua, ez nekiela zer egin ere [barreak].

Garai hartan, falta zitzaigun prestakuntza bereziaren ordez ilusioa eta lan egiteko gogo handia genituen, eta nire gelakoentzat ipuinak idazten hasi nintzen, ez zeukatelako libururik. Horrela hasi nintzen ni inoiz pentsatuko ez nuen zerbait, haur eta gazte literatura, egiten. 80ko hamarkadan, Franco hil ondoren hemengo argitaletxeak sortu zirenean, eskatu zidaten ikasgelan lantzen nituen ipuin horiek argitaratzea. Horrekin batera haur eta gazte literatura modernoa ere deskubritu nuen eta geratu nintzen harrituta, ze ederra, ze interesgarria... ate berriak ireki zizkidan eta ni neu ere generoarekin engantxatu nintzen. Urte hauetan 40 liburu idatzi ditut haur eta gazte literaturan, helduentzako mikroipuinak eta narrazio autobiografikoak ere bai, baina idazle izateaz batera irakasle izan naiz, azken 23 urteetan unibertsitatean, eta hor etengabe aritu izan naiz kongresu, ponentzia eta hitzaldi artean, baina lan hori ilunpean bezala zegoen.

Artikuluez gainera, zure bizipenak ere biltzen ditu, Mariasun Landaren beste alde bat erakusten da. Esaten da, adibidez, ez zarela animaliazalea, zure lan gehienen protagonistak hain zuzen animaliak izan direnean.

“Bestiario pertsonala” edo “barne fauna” deitu izan diot horri. Uste dut haur eta gazte literatura idazten duenak espresatu egiten duela bere burua eta inkontzienteki zenbait gauzaz aritzen dela eta, nire kasuan, animaliatxo horiek modu batean edo bestean nire sentimenduak adierazi zitzaketela ikusi nuen. Adibidez, arkakuso sentitzea da ezdeus sentitzea [“Errusika”]; elefantea izan daiteke nire buruaz dudan pertzepzio fisikoa, eta norbaitek esan zidan txori-bihotza nuela [“Elefante txori-bihotza”]; edo krokodiloa izan daiteke larridura edo angustia adierazten duen animalia [“Krokodiloa ohe azpian”]. Nik intuitiboki aukeratzen nituen animaliak, baina intuizio horren azpian egongo zen arrazoiren bat, beste gauza batzuk irakurriz konturatu bainintzen gizakiarentzat animaliak beti izan direla oso adierazgarriak, norbere burua identifikatzeko.

Zentzu horretan, haurrentzat idaztea heldu izateaz kontsolatzeko modu bat dela diozu.

Haur eta gazte literatura lantzeak funtzio asko ditu. Irakasle izan naizenez klasiko dezente irakurri behar izan dut eta beti harritu izan nau ze pertsona konplexuak izan diren. Adibidez, “Alizia herrialde miresgarrian”idatzi zuen Lewis Carrol apasionantea da: klerigoa, matematika irakaslea Crambridgen, argazkilari handia, neskatxak maite zituena... Mila ikerketa egin dira pedofiloa ote zen edo ez argitzeko, eta ez omen da demostratu. Eta berak idazten dio Alice izeneko neska bati istorio hau, literatura unibertsalean eragin ikaragarria izan duena. Edo Saint-Exupery [“Printze Txikia”] eta Andersen [“Ahate itsusia”] ere psikologikoki izugarri konplexuak ziren eta haur literaturaz baliatu ziren beren barne munduari forma emateko. Hau gutxitan entzun dut, baina esan dezaket nigatik ere, zu zaren hori edo dakizun hori bideratzen duzula, ez bakarrik haurrentzat idazteko, baita norbere buruaren edo auskalo noren aurrean espresatzeko ere.

Hala ere, haur literatura bigarren mailakotzat hartua izan da. Hala da oraindik ere?

Bai, oraindik baietz uste dut, baina hala ere haur eta gazte literaturako corpusak indar handia hartu du sistema literarioan. Beste generoetan dabiltzan idazleek haur literatura ere egiten dute, eta komertzialki ere inportantea da. Horrek guztiak nolabaiteko garrantzia eman dio generoari, baina funtsean egia da oraindik ere kontsideratzen dela bigarren mailako literatura. Zergatik? Ba ulergarria da. Batetik, umeak ere ez direlako kontsideratzen pertsona osatuak, eta bestetik erabiltzen dugun hizkuntza izaten delako oso landua, batzuk “erraza” esaten dute, eta kontuz horrekin; “erraz” horrek esan nahi du egileak pasa duela denbora asko hizkuntza garden hori sortzen. Bestetik, sozialki haur literatura oso lotua egon da didaktikarekin eta pedagogiarekin, eta ez dut ukatuko funtzio hezitzailea izan dezakeenik, baina haur liburua eta haur literatur liburua ezberdindu behar dira: haur liburu zoragarriak daude era guztietako kontuak lantzeko, baina ez dira literatura. Eta kaleko jendeak ez daki hori bereizten, ezta zenbait irakaslek ere [barreak]. “¿Me das un libro para un niño de 7 años?” esan eta berdin zaigu Amazoniako animaliak edo “Printze Txikia” ematen diguten. Haur liburua ez da haur literatur liburua, literaturtasuna errebindikatzen dut nik.

Gazte literaturan omen dago «hutsunea». Zu, aldiz, etiketen kontra azaldu izan zara beti.

Aditu batzuk kritikatu izan dute gazte literatura ez ote den izan oinarrizko hezkuntza 16 urtera luzatu zenean zulo hori komertzialki betetzera etorri den literatura bat. Nik garbi daukat: niri etiketarik gabeko literatura gustatzen zait eta uste dut garrantzitsua dela adin kronologikoa eta irakurleak daukan gaitasun linguistiko eta literarioa bereiztea. Jende asko helduen literaturarekin ez da lotzen ez duelako gaitasun literariorik –eta gaitasun literarioa da zer irakurri duzun aurretik–, baina igual oso gustura ariko lirateke gazte literatura irakurtzen, ze liburu zoragarriak daude abenturazkoak, umorezkoak, misteriozkoak... Literatura oso duina da. Eta gazte batek izan dezake 20 urteko baten gaitasun literarioa, baina ukatu egiten zaio. Hori da adinaren tirania, eta hori irakaskuntzan nahiko terriblea da. Kronologia hutsa tiranikoa da, mugatu egiten du; eskola batean ez da erraza kontrolatzen eta horregatik errebindikatzen dut nik liburu gomendatuez gain egotea beste espazio batzuk ere non irakurleak aukera dezakeen nahi duen liburua.

Horrek ere lagunduko luke irakurzaletasuna sustatzen.

Bai, esperientzia literarioa eman dadin topo egin behar duzulako gustuko liburu batekin. Liburu horren ondoren, gauzak ezberdinak izango dira. Sortu behar ditugu espazio horiek non haurrek topaketa hori egin dezaketen.

Eta helduen kasuan? Testu laburren etengabeko irakurle gara, azkar eta askotan gainetik irakurtzen dugu, edozein lekutan, gure bizi erritmoari lotuta. Esperientzia literarioa ez ote da oro har kaskarragoa?

Nik uste arrazoi duzula. Baina oro har aldaketa handi baten barruan gaude eta irakurketarena da beste manifestazio bat. Gutenbergen arotik digital mundu batera igaro gara eta tresneria horrek guztiak eragin du gure irakurtzeko moduan, sare sozialetan etengabe irakurtzen –kognitiboki esan nahi dut– ari gara... Baina literaturak ez nau kezkatzen. Gizakiak herenegun ikasi du idazten eta irakurtzen, oso gauza berria da, baina betidanik egon da ahozko literatura, poemak, kantak, fantasia, mitologia... Kobazuloetatik egon da, eta euskarri berrietan ere egongo da, nahiz eta agian guk dauzkagun eredu horiek, literatura liburuetan egotearena eta irakurketa pausatuarena, hori guztia aldatu. Belaunaldi batzuetan ikusiko da hori. Baina literatura hor egongo da, giza behar bat delako, gizakia ez delako konformatzen errealitate soilarekin: jan, lan egin, lo egin... Gehiago behar du eta hor literaturak, fikzioak, irekitzen dizkio beste ate batzuk. Alde horretatik, artea beti egongo da, beti izango baitugu beste bizitza baten beharra. Ni naizen analogika honen ikuspuntutik, egia da, zuk esan bezala, gaur egun ez dagoela sosegurik, isiltasuna eta dastatzen irakurtzea gauza garestia dela... Oso azeleratuta ikusten dut dena. Baina norberak aurki ditzake sosegurako espazio propioak.

Azkenik, esango dizut sormena ere, gure idazteko era, aldatu egin dela ordenagailuarekin. Liburu asko ditut idazmakinan eginak; aurretik eskuizkribuak egin behar zenituen, gero makinara pasa, eta, azkenean, akatsik bazegoen, Tipex-a zenuen [barreak]. Eskuz idaztea oso ezberdina da, zenbait pasartetan zailtasuna dagoenean, ni baino gazteagoak diren zenbait idazlek ere eskuz egiten dute. Eskua pentsamenduaren erritmokoa baita, eta bestea [azkar tekleatzen ari denaren itxura egin du], hori beste gauza bat da.

Gianni Rodari.

[Irribarrea piztu zaio]. “Gramática de la fantasía”. 80ko hamarkada oso interesgarria izan zen, oso berritzailea, eta ez bakarrik Euskal Herrian, baita Europa guztian ere. Gaurko garaiekin konparatuta urrezko aroa izan zen, modernizazio izugarria. Eta Gianni Rodari maisu bat da niretzat, beti errebindikatu izan duelako edozein izan daitekeela sortzaile. “Gramática de la fantasía”-ko hitzaurrea zoragarria da, momentu batean esaten du: «Ez dugu hori dena landuko umeak artistak izan daitezen, baizik eta inor ez dadin izan esklabo». Rodarik proposatzen ditu teknika eta estrategia batzuk irudimena lantzeko, nik beti erabili izan ditudanak, mila errekurtso... Gianni Rodari.

Denok landu behar genuke gure alderdi sortzaile hori?

[Sudurra zimurtu du] “Behar”... hitz hori... kendu.

Ze hitz jarriko dugu trukean?

“Merezi”.

Ados. Merezi dugu gure alderdi sortzaile hori lantzea?

[Barreak] Merezi dugu. Irudimenaren, adimenaren askatasuna edukitzea. Merezi du jendeak edukitzea forma batzuk edo besteak espresatzeko, bere burua askeago sentitzeko.

Inaxio Mujikak «testamentu» hitza aipatu zuen liburu honen aurkezpenean, biltzen duen guztiaren maila adierazteko.

Bai, bai, eta ez zen hutsala izan, gero horri heldu diote erreseina guztietan... [barreak]. “Testamentu” hitz fuertea da, baina bai etapa bat bukatzea adierazten duela. Ezkutuan zeuden nire lan batzuk argitaratzea eta nire legatua, haur eta gazte literaturaz pentsatzen dudana argitara ematea izan da asmoa.

Hemen dago zure legatua?

Bai, ze urte askotako lana da. Horrelako liburu bat egiteko adin bat, perspektiba bat behar duzu. Testamentua ez, baina legatua edo brotxea, bada bai.

 

«Emakumetasunaren balioak gizonengan ere agertzen direnean gertatuko da benetako iraultza»

Feminista aitortua zara. 80ko hamarkadarako emakume ausartak eta mutiko sentiberak ziren zure ipuinetako protagonista. Erraza zen orduan rolen iraultze hori egitea?

Ba, begira, teorikoki ez zen zaila, baina nazkatuta eta aspertuta nengoen elkarrizketa guztietan beti galdera bera entzuteaz: «zergatik zure ipuinetan neskak dira protagonistak?» Hori sintoma bat zen. Gizonezko bati ez zitzaion galdetzen zergatik ziren bere protagonistak gizonezkoak. Gaizki egindako galderak ziren, zergatik ezin zuen hala izan? Rol aldaketarena etapa bat izan zen, baina nik uste dut hori agortua dagoela aspaldi. Jada emakumezko protagonistak piratak, futbolariak, astronautak... dira, eta uste dut benetako iraultza gertatuko dela emakumetasunaren balioak gizonengan agertzen direnean, gizonezkoak trebeak direnean adibidez gantxilloa edo makramea egiten. Egun rol aldaketarekin ez da nahikoa, literaturan ez da inongo aurrerapena emakume bat ertzain edo submarinista izatea, gizonezko rol tipiko horiek hartzea, hori jada egin genuelako 80ko hamarkadan. Orain, askoz interesgarriagoa da beste mundu batzuk jorratzea, benetako emakume edo nesken barne mundua adibidez, eta errebindikatzea balio horiek.

Zentzu horretan, Virginia Woolf parafraseatuz, emakume izate horretatik idaztea errebindikatu izan duzu. Lortu al da halakorik?

Azkenean, artista edo sortzaile izateko androginoa izan behar zara, ahaztu egin behar duzu [emakume zarela], ezin zara ibili kexaka eta errebindikazioekin, gizakiaren baitan egiten baita ezkontza bat alderdi maskulino eta femeninoaren artean.

Baina, aldi berean, emakumeen munduko gauzak jarri behar dira balioan. Ni ziur nago nire izebek-eta zituzten tapete zoragarri horiek gizonezkoek egin balituzte museo batean egongo liratekeela, eta ez dut brometan esaten, baina, emakumeek eginak direnez, artisautza deitzen zaie. Patriarkatuak emakumeen munduko balioen debaluatzea ekarri du beti; ea noiz hartzen duten gizonezkoek emakumetasunaren alde ona.A.A.