Idazle beteranoa da Iñaki Irazu, hamarkadetan zehar bere sorkuntzak hainbat aldizkari eta agerkari literariotara eramandakoa. Baita musikagintzara ere; Jabier Muguruzarekin osatzen duen tandemak 35 poema-abesti ale emanak ditu dagoeneko. Anaiaren –Bernardo Atxaga– aldean, baina, orain artean ez du bere sormena liburu batean biltzeko beharrik sentitu. “Errukiaren saldoa” (Erein) argitaratzeak, ordea, espero ez zuen «bakea» eman diola dio. Bertan, memorian atzerako bidaia egin eta bakardadeaz, bizirauteko zailtasunez, torturez eta maiteminaz ari diren poemak bildu ditu, garai baten erradiografia pertsonala osatzen duen bilduman.

Aspaldidanik idatzi bai, baina zure lanak liburu batean bildu gabea zinen. Zergatik?

Egia da beti joera bat izan dudala eskribitzeko eta irakurtzeko. Ateratzen nituen nire lanak han eta hemen, oso banaka egia esan, baina liburu bat ateratzeak heldutasuna eskatzen du, eta ‘heldutasun’ hitzaren barruan ‘bakea’ hitza sartuko nuke. Munduak bakea ematea, egoera jakin batzuek ez baitizute uzten tarte lasai bat hartzen gauza hauek behar bezala ontzeko. Ez dakit non irakurri edo entzun nuen sortze lanak beti baketasun bat eskatzen duela eta bake hori ez da izan nire fuertea. Alde horretatik, duela sei urte inguru lana utzi behar izan nuen gorreriagatik eta horrek eman dit, nolabait, lasaiago ibiltzeko aukera.

Egia da baita ere ez niola halako inportantziarik ematen liburu bat egiteari, asetasun edo betetasun bat hartzen nuen han eta hemen, aldizkarietan-eta nire poemak publikatuta eta Jabier Muguruzaren diskoetan beste zenbait poema aterata. Egin izan ditut baita ere performance modukoak, jardun dramatizatuak, eta beti lortzen nuen feedback hori, estimulagarri hori. Baina esan behar dut liburu baten gauzatzeak, artefaktu hori burutzeak, bestelako betetasun bat eman didala, aseagoa eta, bueno, beste sineste bat eragin dio nire buruari egiten dudan idazte lan horrekiko.

Olerki dezente bildu dituzu, garai ezberdinetan idatziak. Zure ibilbidearen erakusgarri da argitalpena?

Bateko, poema batzuk eginak dira aspaldi, agian orain 30 urte. Baten bat badago “Zurgai” aldizkarian –[Pablo Gonzalez de] Langarika zenak zuzentzen zuena– ateratakoa. Badira ere kanta letra edo poema batzuk, Muguruzaren diskoetan ateratzen direnak. Orduan, esan daiteke ibilbide osoko lanak direla. Dena den, badira poemak duela gutxi idatzitakoak, iaz, baina identitatea ematen diena beharbada da gauza bat orain hamar urte idatzia, hor egon baitira, kaxoi batean. Beste batzuk editorearekin izandako elkarreragin horretan sortuak dira. Baina, esaten ari nintzena, liburuari batasuna ematen diona da memoriaren bidaia.

Nora zaramatza memoriaren bidaia horrek?

Ba, ordenatzeko, nire buruan egin dudan galdera da: egoera hau noiz gertatu zen? nire bizitzako zein momentutan? Alde horretatik, esan nahi dut kronika edo poema hauek direla hogei-hogeita hamar urte nituenekoak, bestela esanda, aurreko mendeko 75-85 urte bitartekoak. Poema bakoitzak eramaten nau garai horretara, nahiz eta, esan bezala, poema batzuk 30 urte izan eta besteren bat duela gutxi egina izan.

«Kronika» hitza erabili duzu. Poemek badute narratibotik, deskriptibotik, egoera jakin bat marrazteko nahitik.

Oro har tonu narratiboa erabili dut, eta horietan nagusi da kutsu dramatikoa edo kolore iluna. Oro har diot, ze badira beste kolore batzuk ere. Etsenplu bat jartzeko, ez dut egiten Xalbador bertsolariak egiten zuena: Xalbadorrek bere barne mundua ateratzen du, bere sentipenak, lirika egiten du. Eta erabiltzen du, demagun, «ardi galdua» bere barruko sinbolo bat bezala edo bere barrua esplikatzeko. Ez dakit esplikatzen naizen...

Metafora modura.

Bai. Xalbadorri buruzko liburu batean, “Mixel Itzaina” uste dut, esaten da berari ez zaiola interesatzen istorioak kontatzea, baizik eta bere barne bizitza hori ateratzea. Nirea kontrakoa litzateke: ez dut esaten kontatzen denak ez duela zerikusirik gure barne munduarekin, uste baitut istorio horiek, hor agertzen diren bozak eta hitzak, denei dagozkigula, baina esango nuke kontaketaren bidez eman ditudala. Eta kontaketan balio dutenak ez dira abstrakzioak, baizik eta nik «historiaren haragia» deitzen ditudanak: detaileak. Adibidez, guraso batek berea zen objektu bat oparitu zizun une jakin batean eta zuk bizi duzu objektu hori eta, nolabait, objektuak bizi zaitu zu.

Olerkietako baten izenburua, «Errukiaren saria», eman diozu bildumari. Zergatik hautatu duzu olerki hori?

Izenburu batzuk zeuden, izan zitekeen beste edozein kronikarena, “Kaja bakarra” edo “Zizare handia”, baina aukeratu genuen alde batetik tituluak berak indarra zuelako eta, bestetik, liburua lengoaia delako eta literaturan edo poesian lengoaiak erruki bat eskaintzen digulako: lengoaian kontsolazio bat bilatzen dugu, justizia bat. Baina hori literaturaren edo poemaren lengoaian gertatzen da, ez zientziaren edo filosofiaren lengoaian, ezta? Euskal idazle batek esan zuen bezala, minarekin edo zauriarekin zerikusia duen lengoaiak eskaintzen digu hori. Alde horretatik, literatur lan bat irakurtzen dugunean errukiaren sari hori jasotzen dugu. Lengoaiak entzun egiten gaitu, aditu egiten gaitu.

Idazterako orduan, erreparatzen diozu lengoaiari? Ze erregistro erabili, ze hitz hautatu…

Zer edo zer badago aurretik. Hemen erabiltzen dudan hiztegia apala da, tonu narratiboa erabiltzen dut eta hizkuntzak, nolabait esan, ez du distirarik. Ez da aurrez pentsatutako gauza bat, baina nolabait jabetzen naiz hori dela nahi dudana. Poema horietan, kontua da istorio bat kontatzea, narrazio bat egitea, zerbait kontatzea, egoera batean jartzea pertsona bat. Eta pertsonek, funtsean, hiru gai ditugu: bakardadea, heriotza eta amodioa. Kontua da hiru aldagai horien barruan sartzea eta istorioak berak eskatzen du erregistro hori. Paralelismo bat jartzeko, Picassok kontatzen duena “Gernika” koadroan ezin da koloretan eman, ezta? Ez litzateke honestoa. Erabiltzen du zuria, beltza eta grisak, eta horregatik koadro horrek dauka indar bat, ze kolore horiek erabiltzeak eragiten du artelanak, poemak zein pinturak, izatea izan behar duen kualitate bat: isiltasuna jaio behar da horien baitatik. Erabilitako koloreek eta tamainak bideratzen dute isiltasun bat kontatzen den drama hori behar bezala iristeko. Liburuaren kasuan, hitzak ez du behar distirarik, gaiok ez dira bodegoi bat pintatzeko koloreekin egin behar.

Liburura ekarri dituzun kronika-poema-istorio horietatik askok dute iluntasunetik, gordintasunetik.

Atera egin da. Beste gauza bat litzateke zergatik lotu naizen istorio horietara edo, hobeto esanda, zergatik lotu zaizkidan istorio horiek. Pentsatzen dut bakoitzak bere barruan bere ibilbidea duela eta ibilbide horretan bizi izan duenetik ateratzen duela. Niri gauzak gogoratzen zaizkit. Zergatik? Besteak beste, bertan egon naizelako. Eta ez dakit literaturan edo poesian bestea egin daitekeen, ze zientzia egin dezakezu laborategi batean eta soziologia edo entsegu filosofiko bat liburutegian besteekin solas bidea emanda, Sokratesek bezala, baina literatura eta poesia jaiotzen dira presentzia batetik, bertan egote batetik. Eta orain, uzten badidazu, egingo dut transgresio bat.

Noski, aurrera.

Kontu baterako gustuko hiru liburu eskatu dizkidate, eta izenburua jarriko diot “Bertatik eta barrutik”. Aukeratu ditudan horiek badaudelako idatziak bertatik-bertatik eta barrutik. Orduan, nire kasuan ere horrela daude idatzita, bertatik eta, askotan, barrutik. Lekuko izate batetik. Lekukotasunak eta presentziak uste dut beti baduela kutsu dibino bat, ezin da ordezkatu pertsona baten presentzia sinbolo batengatik edo argazki batengatik. [Abesten] “...de tu divina presencia, Comandante Che Guevara”. Dibinotasun hori eman daiteke neurri handiagoan edo txikiagoan, baina presentzia horrek ematen dio indarra poemari, jaio dadin.

Aipagarria da Jabier Muguruzari lotuta egin duzun ibilbidea: zure 35 poema musikatu ditu. Zer eman dizu hartu-eman horrek?

Baldintza bat gauzak egiteko. Liburuari esker ere argiago ikusi dudana. Liburua burutzea esperientzia bat izan da, berriro aktibatu nau. Beste batek aintzat hartzen duenean norberaren lana eta espektatiba bat sortzen dizunean, baloratzen duenean, hori estimulu bat da, badakizulako pertsona bat dagoela zure testuan interesa lukeena eta agian bide bat emango diona. Oso inportantea dena, besteak beste, egiten duzuna norberarengandik urruntzeko. [Muguruza] izan da baldintza bat zenbait letra eta poema sortzeko, elkarreragin hori gabe ez ziren eginak izango eta ez zuten argia ikusiko. Gauza bera zenbait kronikarekin: ez ziren idatziak izango ez bazen egongo editore bat liburu bat egiteko espektatibarekin. Hor, eragin horretan sortuak izan dira. Eta, jakina, horrek estimulua eta satisfazioa ematen dizu, eta aitortza, askotan sorpresaz hartzen baituzu.

Behin aktibazio hori iritsi zaizula, izango da bigarren libururik?

[Barreak] Ba gustatuko litzaidake, baina hori ez dago nire baitan. Liburu hau bera osatuagoa izatea gustatuko litzaidake, liburuan ageri den putzu emozional horri beste adar edo zurtoin batzuk sortu zaizkiolako eta, alde batetik, gustatuko litzaidake hurrengo batean osatuagoa izatea. Hori alde batetik. Baina, bestetik, egia da memoriaren bidaia 75-85 horietara joaten zaidala eta azkenaldi honetan bestelako poema batzuekin nabilela, beste putzu emozional batean nagoela nolabait esanda, eta, orduan, bestelako lan batzuk egiten ari naiz. Ez dago nire baitan, baina, bai, gustatuko litzaidake.

 

«Nik kontatzen dut harrizko gau luze horretan zer zegoen, liburuan egiten dudana da nire kontaketa»

Sukalde bat ageri da liburuaren azalean. Zergatik irudi hori, ze iradokitzen dizu?

Niretzat inportantea da lekukotasuna. Nondik hitz egiten duzun, zein den zure putzu horren identitatea edo, bestela esanda, zein den zure jendea. Oso pozik geratu nintzen sukalde horrekin, sukalde apal bat, eskoba eta guzti, langile klaseari dagokiona, Gandiaga poetak esaten zuen bezala, euskalduna jende «baju eta apala» baita. «Baju» horrekin maila sozialari buruz ari zen. Sukalde horrek adierazten du liburuko geografia emozional horren zilborra non dagoen. Eta zilborra da sukalde hori, maila apaleko jendea bizi den herri langile bat. Eta, bueno, ni hor nengoen eta hor segitzen dut. Hori da nire lekua, hortik hitz egiten dut eta nire jendea ere irudi horretan, poemetan agertzen den jendearekin identifikatua dago. Hori alde batetik. Bestetik, poesiari buruz gauza bat esan nahi nuke.

Esan ba.

Euskaldunok badugu tradizio bat kronikan oso aberatsa, idatzian zein kantutegiaren bidez. “Pello Joxepe” kronika kantatua da eta Xabier Letek bildu zuen disko batean Pedro Mari Otañoren beste bat, kontatzen duena txanpon eske dabilela gerrate batean egon eta elbarri geratu zen mutil bat [“Limosnatxo bat”]. Orain egiten ari naiz, baketasun honetan, bidaia bat atzeraka, karramarroak bezala, aurrera baina atzera begira, eta ikusi ditut poema liburu batzuk hori baino lehenagokoak. Gabriel Arestik eta [Blas de] Oterok eta [Xoxe Luis] Mendez Ferrinek –bueno, ni ez naiz oso irakurria e, ez nuke irakurria naizen itxura eman nahi– beste kontatzeko modu bat zuten. Arestik «nire ahotik ez da aterako gezurrik» esaten du poema batean eta egiten du dibinotasun baten euforiari dagokion poema oso tonifikante bat, baina ez du ezer kontatzen, hau da, ez du historia konkreturik kontatzen. Aresti, Otero eta horiek 36an hasi zen izuaren aro horretan zeuden eta esan zezaketen «egia esango dut» baina gero ezin zuten ezer kontatu. Orain ez gaude askatasunaren garai onenean, inondik inora, baina termino neutrotan askatasun gehiago dagoelako istorio hauek kontatzea posible da. Hala sinetsi nahi dut, erreparo pixka batekin esaten dut hau, baina, Arestik edo Oterok “Harrizko gau luzea” bezalako metaforak erabiltzen zituzten bezala, nik kontatzen dut harrizko gau luze horretan zer zegoen. Liburuan egiten dudana da nire kontaketa.A.A.