Mikel Zubimendi Berastegi
DAVID GRAEBER GOGOAN

Askatasunaren bidean ikatz meatzeko kanarioa izan zen pentsalari anarkista

Askatasunaren eta pozaren balioaz behin eta berriro jardun zen, zalantza gabea zalantzan jartzen. Zorra, kapitalismoak sortzen zituen kaka-lanak edo animalien jolasa bezalako gaiak landu zituen, zorrotz eta original. Beti praktikara begira, sortu zituen ideiak ulergarri eta eskuragarri emanez, ahalik eta jende gehienarentzat.

Bat-batean hil zen, ustekabean, 59 urte zituela. David Graeber (New York 1961-Venezia 2020ko irailak 2) estatubatuar antropologo, London School of Economics and Political Science unibertsitateko irakasle eta Occupy Wall Street mugimenduaren bultzatzaileak utzi gaitu. Gaurko munduak hainbeste behar dituen intelektual horietako bat zen, originala eta probokatzailea. Ez zegoen zalantzan jartzen ez zuen mitorik, bistaratu ezinezko hegemoniarik. Boteretsuen amarruak igartzen artista zen zinez. Haren karrera akademikoa tresna bat izan zen justizia sozialaren aldeko borrokan.

Polonian jaiotako sindikalista judua zen bere ama, eta, aita, Espainiako gerran Brigada Internazionalistekin Benicassimgo frontean borrokatu zen. Graeber beti zebilen galdera zorrotzekin: zergatik daude hain anarkista gutxi munduan? Jendearentzat ez da ideia txarra, baina erokeria dela uste dute, ez duela inoiz funtzionatuko. Jendeari bere kabuz, bere gailuekin egiten utziz gero, elkar hilko zutela, krimena lege izango zela, eta kaosa nagusituko.

Baina Graeber ez zuten horrela hezi. Sarritan aipatzen zuenez, «nire aita anarkismoaren lekuko izan zen eta ongi funtzionatu zuen». Aukera politiko bideragarri bezala ikusiko balitz, zergatik ez zara anarkismoaren alde egongo?

Erakunde paternalista eta kontrolatzailerik gabeko mundu batean sinesten zuen, inteligentzia kolektiboan, demokrazia zuzenean. Libertarioa zen osoki, erraietaraino. Baina ez zuen batere maite anarkista deitzea, berarentzat anarkismoa egiten den zerbait delako, ez identitate kontu bat.

Nazioarteko finantza erakundeekin oso kritiko, Graeber oso sartua egon zen Occupy Wall Street mugimenduan. Bera izan zen, aurrenekoz, “Rolling Stone” aldizkarian, «%99 gara» entzutetsua bota zuena, gero mugimendu altermundialisten lelo bilakatu zena. Burokrazia gorrotatzen zuen, batzuek beste guztiak kontrolatzeko erakusten zuten afana bezala. Oinarrizko errenta unibertsala defendatzen zuen, eta bazekien zergatik sortzen zuen erresistentzia hain handia: «Klase dominanteak ohartu direlako denbora librea duen populazio zoriontsu eta produktibo bat beraientzat hiltzeko arrisku bat delako».

Ezkerreko tradizio libertario batetik edaten zuen. Ez zuen nahi langilez bakarrik osatutako mugimendu politiko bat ikustea. Azken aldian, bere arreta eta elkartasuna «zaintzaileen» klasearekin zegoen: irakasleekin, erizainekin, zaindariekin, medikuekin. Esan daiteke hori zela bere benetako “subjektu iraultzailea”. Harentzat, zaintzea besteak libre egiten laguntzea zen. Pandemian ikusgarri egin ziren «behar-beharrezko lanak» ikertzen zegoen azken asteetan, eta gogorarazten zigun lan guztiak ez direla «kaka-lanak».

Mundua ezagutzeko erremintak

Antropologian, Marcel Mauss izan zuen inspirazio eta jakintsua zen Bronislaw Malinowskiren obran. Dena jorratzen zuen, solte eta oparo arituz. Anarkismoa antropologiarako inspirazio iturri hartuta idatzi zuen, eta munduko kultura ezberdinetan anarkismoaren jatorria aztertu. Zorra dominaziorako erreminta gisa ikertu zuen “Debt: The first 5000 years” lanean. Balioaren historiaz jardun zen (“Toward Anthropological Theory of Value”) eta magia eta esklabismoaren sistemaren arteko harremanaz (“Lost People: Magic and the Legacy of Slavery in Madagascar”). Burokraziaz idazten zuen, kapitalismoak ekoizten dituen zentzurik gabeko –baina ederto ordaindutako– kaka-lanen inguruan (“Bullshits jobs: a Theory”).

Beren bulegoan itxita karrera profesionalean soilik pentsatzen duten intelektualen guztiz aurkakoa zen, jakintza transmititzeko ahalegin handiak egiten zituen, ahalik eskuragarrien jartzeko, ahalik jende gehienarengana heltzeko. Begiak irekitzen zizkigun sistemaren funtzionamendua hobeto ikusteko, desberdinkeria eta biolentzia sostengatzen dituzten uste moralak ezagutzeko –ongi gordeak daudenak, gainera–. Mundua ezagutzeko erremintak ematen zizkigun, geure burua defendatzeko, libreagoak izateko, subjektu politiko gisa eta bizitza pribatuan ere bai.

Zorraren inguruko bere mezua hau zen: «Ez dago biolentzian oinarritzen diren harremanak justifikatzeko modu hoberik harreman horiei moraltasun bat ematea baino. Zorraren kasuan beti, badirudielako biktima txarra den zerbait dagoela egiten, gure kultura kristauan, inorekin ezeren zorrik ez edukitzea askatzailea baita».

Graeberren heriotzarekin pertsona ona galdu dugu, azkarra, inpaktu handikoa. Gorroto zuen elitismoa akademian, hango sekta erritualak eta hitzontzikeriak. Eta hura zendu ondoren, agnostikoek, ziur asko lehen aldiz, heriotzaren ostean bizitza egotea desiratu dute. Zinismoaren eta dogmaren aurka zuen jarrera borrokalari eta ahalduntzaileari jarraituko diote ekintzaile berriek. Bere lagun baten hitzetan, «Graeber arbasoa delako jada. Eta arbasoek gidatzen gaituztelako».

Gauza normalekin harritu

Gauzak sumatzen zituen. Denok sumatzen ditugu han edo hemen, baina berak bazuen beste zera hori: besteok igartzen ez dugun hori antzematea. Antropologoa zen, eta horrek izango zuen eragina, aurreiritzietatik libre gizarteek nola funtzionatzen duten aztertzen jarduten zelako, bazekielako bere begietatik eta besteen begietatik begiratzen. Eta anarkista zenez gero, bazekien dagoen ordenaren kontra ekiten, justifikatua dagoena eta ez dagoena bere kabuz pentsatzen eta erabakitzen, bazuelako joera natural hori. Horrez gain ez zen soilik ikusle, ekintzailea ere bazen, pentsamendua galdera praktikoetara begira beti, jendea libreago bizitzeko eta bizirik egotearen opari eder eta iragankor hori disfrutatzeko.

Buru argia, emankorra, originala galdu du munduak. Gure inguruan gertatzen dena ulertu nahi dugun guztiok galdu dugu. Bazekielako igartzen, gauza berriak usaintzen, toki guztietan, denbora guztian. Graeber gabe zailagoa izango da bistan ez dagoena adieraztea, eta, errazagoa, gure munduko elementurik harrigarri eta kezkagarrienak guztiz oharkabean pasatzea.

Zerk egiten du gauza bat sozialki baliotsua izatea? Zeinek esaten du hori? Zerk egiten du lan bat esanguratsu? Zergatik egiten dira lan egitearen plantak, egiteko lanik ez dagoenean? Nola sortzen dira beharrezkoak ez diren lanak? Eta sektore pribatuan ere ugaldu diren burokrazia ez eraginkorrak? Zergatik itxura batean gizartearentzat baliotsuagoak diren lanen truke diru gutxiago ordaintzen da? Zergatik uste da hobe dela, bertutezkoago, zentzurik ez duen lan bat egitea lanik ez egitea baino? Zerk egiten du kaka-lan bat hain negargarria izatea?

“Bullshit Jobs” liburu arrakastatsuan, Graeberren pentsamendua ikusten da. Jendeak dauzkan lanak ikertu zituen, bereziki itxura batean zentzu eta balio sozialik gabeak zirenak, baita langileentzat ere. Graeber bezala anarkista samarra den Noam Chomskyrentzat mundu ikuskera berri bat lortzeko gauza inportanteenetako bat da harritzeko jarrera izatea da, harritu, batez ere, gauza normal-normalekin, itxura batean ustekabekoekin harritzeko.

Zentzu eta balio gabeko lanak

Baina zer gertatzen da harritzen ez gaituzten gauzekin? Eztabaidaezinak direla barneratuta daukagunekin? Onartuta dago lan bat existitzen bada arrazoi arrazional bat dagoelako dela. Baina Graberrek erakutsi zigun pertsona askok ikusten zutela zentzu eta helbururik gabeko lanak dituztela. Beren lana ez zela existitu behar aitortzen zutenak, beharrik gabekoak zirela, baina existitzen zirenak. Egun osoan idazmahaian ezer egiteke harreragilea, eta txostengilea, bere nagusiak txosten bat daukala esateko eta bilera batean aurkezteko, txostenak idazten dituena. Berdin, bere burua gobernatzeko gai den taldean, talde kudeatzailea.

Nola gerta liteke? Kapitalismoaren funtzionamenduari buruzko eskuliburuek diotenez, kapitalista batek langileak hartuko ditu ordaintzen diena baino balio handiagoa sortzen badute berarentzat. Paradoxa da, Karl Marxek eta Milton Friedmanek, biek uste zuten berdina: kapitalista irabazien bila zebilen harrapari bihozgabea zela, gauzak bere onurarako ziren heinean egiten zituela bakarrik. Ustez, langileak kapitalistarentzat balio ekonomikoa sortzeko baliagarri izan behar du, eta hala ez bada, ospa, kaleratuta dago!

Ezkertiarra bazara baietz esango duzu, gutxi gorabehera horrela funtzionatzen duela ekonomiak. Baina anarkista gisa, Graeberrek ez zuen zerbait onartzen beste guztiek egia zela onartzen zutelako. Hori ez zen arrazoiarekin pentsatzeko modu bat. Eta galderak egiten zituen: «Egia da? Egia da langileek balioa sortuko ez balute, enpresak ez lituzkeela kontratatuko eta kaleratu egingo lituzkeela?». Teorian agian bai, kapitalistak motibazio bakarra duen teorian, bai. Baina gure munduan hala da? Graeber anarkistak galdera egin eta Graeber antropologoa jartzen zuen lanean.

«Kapitalistak balioa sortzen duten langileak kontratatuko dituzte bakarrik» baieztapena egia bada, hau da, kaka-lanek ezin dutela iraun, kapitalista beti dagoelako eraginkortasuna nola maximizatu pentsatzen, irabazien makineria koipeztatzen, teoria horrek gertakizunak nola esplikatzen dituen ikusi behar da. Gertaerek baieztatzen dute teoria? Graeber anarkistak errealitateko datuek halakorik baieztatzen duten arte ez du kontsentsu hori onartzen. Are ingurura begiratu eta kaka-lan pila bat ikustean.

Eta galdera egiten du: «Eta zer gertatzen da lantoki batzuk erreinu feudal bat bezala funtzionatzen badute? Nagusia ipurtzuriz eta parasitoz inguratzen bada?». Horiek ez dute balio ekonomikorik sortzen, baina nagusiari inportantea dela sentitzen laguntzen diote. Gerenteak jakin dezake bere langileek enpresarentzat baliagarria den ezer ez dutela egiten. Baina, hala ere, plantak egiteko interes berezia dute, miniaturazko beren erreinua babesteko, nagusiak sona eta estatus handia daukala sinesteko egiten dutelako lan.

Agian estatus baten egarria, inportantea izatearen sentimendua eta besteekiko boterea erakustearen plazera irabazi ekonomikoa bilatzea bezain inportanteak dira lantoki baten egitura finkatzerako orduan.

Burokrazia, ezkerraren kezka?

Askatasunaren eta pozaren balioaz behin eta berriro jarduten zen Greaber, zalantzarik gabekoa zalantzan jartzen. Haren ustez, bi gizarte mota daude: batetik, objektuak biziarazten dituztenak, eta, bestetik, pertsonak objektu bilakatzen dituztenak.

Pertsonaren askatasuna nonahi ageri da bere idatzietan. Lege betebeharren harreman formalek pertsona nola kartzelatzen duten kezkatzen zuen. Pertsonak eta animaliak programaturiko robotak bezala tratatzen zituztela, eta ez bizitza beren kabuz bizitzen duten izaki libre gisa.

Kezkatzen zuen zergatik ez zen burokraziaz hitz egiten, inoiz baino burokrazia gehiago zegoenean. Lehen aztertu egiten zela, eta orain, ordea, ziurtzat jotzen dela. Graeberrentzat, gauzak efizienteago izateko zenbat eta erreforma gehiago egin, orduan eta burokrazia gehiago. “Liberalismoaren Burdinazko Legea” esaten zion: burokrazia gutxitu eta merkatuaren indarrak bultzatzeko gobernuaren ekimen guztiek azkenean erregulazioak areagotzea ekartzen dute, paper eta agiri kopurua gehitzea, gobernuak erabiltzen dituen burokrata kopurua haztea.

Bitxia da, baina burokrazia, alfonbra gorria eta arautzea gehien kritikatzen dituena eskuineko jendea da. David Graeberrek, ezkerreko anarkista gisa, jakin bazekien burokraziaren kontra borrokatzeak gogaitu egiten zuela, eskuinak burokrazia eta arauei egiten zien kritikak ez zituela nolabait “onak” bihurtzen. Eskuinak egiazki nahi duena da, korporazioak, artifizialki eraikitako erakunde legalak diren korporazioak, erabateko askatasuna izatea jendea eta planeta esplotatzeko. Arazoak konpontzen eta norbanako beharretara egokitzen ez dakien burokraziarekin egiten du talka jendeak, jakina burokrazia problema handia dela, ezkerra kezkatu beharko lukeen problema.

Graeberrek aztertu egiten du prozedura burokratikoa, eta existentzia sozial errealaren praktika guztiak bazter uzten dituela diosku, dena formula mekanikoetara eta aurrez pentsatutako estatistiketara mugatzen duela, inprimakiak, arauak, estatistikak, galdetegiak eta abar ugalduz.

Burokraziarekin bezala, kaka-lanak, zorra eta animalien jolasa aztertzerakoan, jakin-min, haserre eta determinazio nahasketa bat zen pentsalari anarkista. Graeber irakurtzea freskagarria da, benetasunez dihardu eufemismoz betetako mundu honetan. Irakurleak errespetatzen zituen, jendea azkarra zela zioen, eta ideiak ez daudela urruti, ulergaitz, errepikatzen zuen.

Ezinbesteko anarkistak

Anarkistak tematiak eta lotsagabeak dira. Tunika berriarekin datorren enperadoreari denen aurrean «zure zakila ikusten dut» esaten dion haur hori, haur anarkista bat da. Ez jainkorik, ezta nagusirik ere. Nahi dugunean jolastuko gara. Hori dute oso ona anarkistek: desafiatzeko espiritua.

Gizarte guztiek behar dituzte beren anarkistak, besteak beste, askatasunaren bortxaketa ikus dezakete beste guztiek gauza normal bat ikusten duten lekuan. Anarkistek bezala pentsatu beharko genuke denok, igarle hobeak izango ginateke. Eta, gainera, anarkismoa oso erabilgarria da praktika politikoaren filosofia bezala (norberari berea, anarkistek teoria eta marxistek praxia). Anarkisten asmoak porrot nobleak izan dira sarritan. Inspiratzen zuten, luzera begirako ondorioak zituzten, baina ez ziren gai epe luzean jendea antolatzeko. Nahita dira desantolatu, modu eder batean desantolatu, baina oso eztabaidagarria da gauzak egiten dituen ezker batek kontsentsu anarkistaren metodoaz funtzionatu dezakeela soilik. Praktika anarkista politikoki eraginkorra den ala ez eztabaidatu daiteke, eta hori ez da, inondik inora, anarkismoa berez dela teorikoa edo abstraktua esatea.

Graeberrek anarkismoa marxismotik zerk ezberdintzen duen aztertu zuen: kontu etiko eta praktikoetan duen interesak. Historikoki anarkistak ez dira egon marxistak kezkatu diren galdera potolo estrategiko eta filosofiko horiekin oso interesatuak: «Nekazariak izan litezke klase iraultzaile?». Anarkistentzat nekazariei beraiei dagokie galdera horri erantzutea. Anarkisten galderak beste batzuk dira: Zer da ekintza zuzena? Beharrezkoa da, zuzena, presidentea edo erregea hiltzea publikoki gaitzestea? Norbait hiltzea izan liteke ekintza moral bat? Noiz dago ondo erakusleiho bat haustea? Graeberrek erantzun bitxia eman zuen: marxismoa estrategia iraultzaile baten diskurtso teoriko edo analitiko izan dela. Eta, anarkismoa, aldiz, praktika iraultzailearen diskurtso etikoa. Marxistak pentsamenduaren ñabarduren arabera sailkatzen zirela: leninistak, maoistak, troskistak, gramscianoak. Eta anarkistak, berriz, praktika edo antolaketa mailako printzipioen arabera: anarkosindikalistak, anarkokomunistak, insurrekzionalak, kooperatibistak, indibidualistak...

Esperientzia arrunten galderak

Mundu nahasi baten erdian bakea eta argitasuna bilatzen duen pertsonak sentitzen duena errespetatzea pentsamendu anarkistaren muinean dago. Graeberrek, Chomskyk bezala, jendeari, bere irakurleei esaten zien beren buruari eta ahotsei entzuteko, ez ulertzen ez dituzten gauzak onartzen saiatzen diren agintari edo intelektualei.

Anarkistarentzat pertsona bakoitza gai da gauzak diren bezala ikusteko eta horren arabera praktika politikoak garatzeko. Gai, gauza txikiez ohartzeko, munduko gertakizunak edo gertakizun falta hartu eta kuestionatzeko, zerbait gordea ote duten jakiteko. Gure leku honen jabea zein da? Zergatik ikasten dugu hau? Zergatik esaten dit horrek zer egin behar dudan?

Ona da ariketa, osasungarria: sartu Graeber txiki bat buruan eta bertan gozo daukazunean –eta zaude ziur bere letrak irakurtzen badituzu gertatuko zaizula–, esperientzia arrunt bakoitzak galderak sortuko dizkizu eta, erantzun bila, untxiaren gordelekuko zulotik behera bidaliko zaitu.

Eta zure Graeber txikiak piztuko zaitu, pentsatzen jarri. Momentu benetan iraultzaile baten ezaugarria baldin bada gertatzen ari dena azaltzeko hitz eta kategorien porrota, seinale ona, denbora iraultzaileak bizitzen ari gara.