Ramon SOLA
EUSKAL MEMORIAREN IKERKETA

Euskararen katea eten ez zenekoak

Frankismoak eginahal guztiak egin arren, euskararen katea ez zuen guztiz eten. Hezkuntza arloa da horren adibide onena, eta Elbira Zipitria, beste askoren artean nabarmendu daitekeen izena. Hauxe da bihar aurkeztuko den Euskal Memoriaren ikerketa lanaren bigarren egiaztapena.

Euskal Memoriak egindako ikerketa ardatz hartuta, joan den mendean eta bereziki frankismoan zehar euskarak jasandako jazarpenaren neurriaren zertzelada batzuk eman zituen GARAk hilaren 17an. Baina beste aurpegia ere erakusten du bihar Donostian aurkeztuko den ``Euskararen katebegi galduak'' liburuak: biziraupenerako borroka, alegia, arloz arlo aztertuta.

Bere garrantziagatik, euskarazko hezkuntzaren jarraitutasuna eredu gisa har daiteke. Gaztelaniaren zein frantsesaren inposizioa bortitza izan bada ere, une latzenetan ere beti izan zen horri eutsiko zionik. Errepublika garaian, 1932. urtean, 125 auzo eskola ziren Bizkaian (6.321 ikasle), eta hazkunde hori errotik ezabatzen ahalegindu zen Francoren erregimena. Alabaina, 1943an, gerra amaitu eta lau urte eskasera, bere Donostiako etxean ikastola sortu zuen Elbira Zipitriak. Francoren aurrekoen eta 60ko hamarkadan eraikiko zirenen arteko «zubi» gisa ikusten du Euskal Memoriak.

Atzerritik etorri berria zen Zipitria eta legearen zirrikitu batez baliatu zen: bederatzi urte baino gutxiago zituzten haurrak etxe partikularretan eskolaratzeko aukera bazen. Bere inguruko sendietako umeak bildu eta etxean bi orduz euskaraz hezten zituen, pedagogia metodologia berriak erabiliz. Hasieran ume bakarrarekin hasi zen eskolak ematen Elbira Zipitria: Mielmari Egia, Down-en sindromea zuen haurra, hain zuzen ere. Jarraian lau ikasle izatera pasatu zen... eta hortik gerokoa euskararen historiaren parte gogoangarria da.

Abiatu bezain laster debekatu eta itxi ohi zituzten ikastola xume hauek; Bilboko Iralabarriko frantziskotarren komentukoa, esaterako. 1959. urtean ikuskari batek salatu egin zuen, eta itxi ez ezik, bi andereño bi egunez kartzelatu eta gero epaitu egin zituzten, ikastetxeko hainbat arduradunekin batera. Ikaragarrizko isuna ezarri zieten: garai hartako 55.000 pezetakoa, espainiar batasunaren aurka aritzeko delitua zela-eta.

Dagoeneko 60ko hamarkadan, bi joerak indartu ziren: batetik bultzatzaileena, eta bestetik, debekatzaileena. Hona adibide batzuk: Iruñeko lehen ikastola 1963an hastekoa zen eskolak ematen, baina azken orduan ezetza eman zioten; 1965an Leitzakoak ireki zituen ateak, baina laster itxi zizkion Guardia Zibilak; 1968an Markinakoa eragotzi egin zuen Bizkaiko gobernadore zibilak...

Hala ere, perretxikoak bezala sortuko ziren ikastolak harrezkeroztik: Bizkaian, Algorta, Igorre, Plentzia, Berriz, Bermeo... Gipuzkoan, Donostiako Santo Tomas lizeoa izan zen lehena, 1961ean. Araban, Olabidea, Gasteizen sortua, 1963an. Nafarroan, Iruñekoa, bi urte geroago. Eta Ipar Euskal Herrian, Baionako Argitxu Nobliaren etxekoa, hamarkadaren bukaeran. Laster erregistratuko zuten Seaska elkartea Baionako Suprefeturan, 1901. urteko legea baliatuz.

Guztia batuz, 1965an 29 ikastola zeuden Euskal Herrian; eta handik hamar urtera, Franco hil zen ikasturtean hain zuzen ere, 172 (33.851 ikasle orotara).

Garapena ikusita, legeztatzea aukerarik egokiena zela erabaki zuten erakundeek, batzuetan ikastolen gogoaren aurka bazen ere. Hau ez zen barneko eztabaida bakarra izan, jakina: eredu publiko-pribatuaren artekoa, erlijioarena, euskara batuarena... erabaki asko eta korapilatsuak hartu behar izan zituzten arduradunek, irakasleek zein gurasoek.

Nafarroako eta Lapurdiko bitxikeriak

Oztopoak oztopo, bitxikeria ugari ere uzten du ibilbide honek. Adibidez, askori harrigarri egingo zaio Nafarroako Diputazio frankistak hainbatetan euskara bultzatzeko ekimenak abiatu zituela, Bianako Printzea Instituzioaren bitartez. Esaterako, 1953an euskara ikastaroa deitu zuen Iruñean, Komertzio Eskolako gela batean. Izena emana zuten guztien izenak eskatu zituen gobernadore zibilak, baina gero ez zuen inolako debekurik agindu. Zergatik? Zerrenda horren lehen izenen artean, Miguel Gortari Diputazioko presidentea bera ageri zelako.

Urtebetera, 1952an, euskara sustatzeko 250.000 pezetako aurreikuspena jasotzen zuten Nafarroako aurrekontuek. Eta 1964an, Euskara eta Euskal Kulturaren katedra asmatu zuen Opus Deiren Unibertsitateak. Lehenengo arduraduna, On Joxe Miel Barandiaran.

Testuinguru honetan, Nafarroako unibertsitate-ikasleen bultzada nabarmentzekoa da. 1966. urtean, 600 neska-mutilek dei egin zioten Nafarroako Diputazioari, euskara ofiziala bilaka zedin eta euskaraz ikasteko aukera zabal zezan. Hori egin ezean, hizkuntza guztiz galduko zela ohartarazten zuten ``Euskera SOS'' deituriko agirian.

Nolabaiteko oihartzuna izan zuen aldarrikapenak, handik urtebetera Diputazioak hainbat herri euskaldunetan ordu erdiko euskara eskolak ematea erabaki baitzuen, hala nahi zuten umeentzat bakarrik eta eskola ordutegitik kanpo. Ultzaman, Elizondon, Donezteben, Leitzan, Lekunberrin, Irurtzunen, Etxarri-Aranatzen, Altsasun, Auritzen, Aezkoan eta Otsagabian zabaldu zen eskaintza.

Hamarkada ilun horietan, Ipar Euskal Herrian ere bada hainbat ekimen aipagarri, jakobinismoaren traba guztien gainetik pasatu zirenak. Honela, 1946. urtean, II. Mundu Gerra amaitu berri zelarik, euskarazko udalekuak antolatu ziren bertan, ``Euskaldun xoriak'' lelopean, Narbaiz kalonjeak sortuak. Urte berean, Eskualdun Estudianteen Egunak zirelakoak antolatzen hasi ziren, zenbait «irakasle» ospetsuren laguntzaz: Monzon, Sota, Laffite, Dassance....

Estatu frantsesean lege zirrikitua agertuko zen 1951. urtean, Deixonne Legearen bitartez: Hezkuntza Nazionalaren barruan euskararen iraskakuntzarako baimena ematen zuen, beti ere nahierakoa eta denbora murriztu batean. Euskararentzat ez ezik, katalanarentzat, bretoierarentzat eta okzitanierarentzat (1974tik aurrera korsikera onartu zuten eta 1981an tahitiera).

Gau eskoletatik euskaltegietara

Helduen euskalduntze eta alfabetatze prozesuak ere frankismoaren zulo beltzetik ekin zion bideari, berehalakoan indar handia hartuaz. Sorburua 1966. urtean koka daiteke, orduan hainbat euskaltzainek horretarako proposamena egin baitzuten eta lehenengo gau eskolak abiatu baitziren.

Historia egingo zuten euskaltegiak ireki ziren hurrengo urteetan, bata bestearen atzean: Iruñeko Arturo Campion, besteak beste, 1972an euskaltzale batzuek, unibertsitatean ziharduten hainbat lagunek eta euskara eskolak emateko kezka zuten beste batzuek bultzatu zuten, elkarlanean. Urte horietakoak dira Euskaltzaindiaren Euskal Irakasle Titulua (D tituluaz ezagunagoa), Udako Euskal Unibertsitatea...

Franco artean bizirik zela, 1.607 ikasle ziren Gipuzkoako euskaltegietan, baina dudarik ez da agertoki berriak prozesua nabarmen azkartu zuela: 1976-77 ikasturtean, dagoeneko 11.454 ziren. Euskara ezagutu nahi zutenen eskaerak baliabideak (azpiegiturak, irakasleak...) gainditu egin zituen hainbatetan, batez ere hiriburuetan. Lan hau guztia bilduz eta gorpuztuz, 1977an sortu zen AEK; Durangoko Azokan egin zuen aurkezpena. Lau urte geroagora arte ez zen erakunde ofizialik eratuko; orduan agertu zen HABE, Eusko Jaurlaritzaren eskutik.

AEKren sasoi beteak beste fruitu bat eman zuen laster: Korrika, gaurdaino euskararen alde bide emankorra egin duen ekimena, arrakasta itzelekoa.

ALGUNOS TESTIMONIOS DEL LIBRO

[ Joan Mari TORREALDAI ]

«Tras la guerra vino un exilio exterior e interior, sin ninguna infraestructura, con todas las estructuras destrozadas, los promotores y los autores exiliados cuando no muertos, y los que permanecían en el interior, silenciados, sin atreverse apenas a levantar la cabeza. No hay manera de trabajar, el miedo es omnipresente y penetra hasta los tuétanos, la dictadura es implacable, feroz, y despliega contundentes mecanismos represivos contra los abertzales y los euskaltzales».

[ Joxe Manuel ODRIOZOLA]

«Aunque el narrador vasco actual cuente con una profunda conciencia nacional, él no ha padecido la marginación social y el trauma (...) Incluso cuando se trata de un euskaltzale entusiasta, le cuesta imaginar lo que nuestros padres y antecesores sufrieron y penaron por el simple hecho de ser euskaldunes. Es público y notorio que la asimilación nacional genera una mentalidad colonizada y sumisa, y que esa mentalidad relativiza la versión referida a la historia del etnocidio».

[ Jone TREMENT ]

«Yo nací en 1939, y en aquella época, tras la guerra, la gente se afrancesó sobremanera, toda la presión iba entonces en ese sentido, los euskaldunes teníamos un ambiente muy hostil. Más tarde, cuando creamos la ikastola, hubo tremendas disputas, porque teníamos todo el ambiente en contra (...) Resultó muy difícil. Los niños de la vecindad apedrearon a mi hija y a su compañera por hablar en euskara. Esas actitudes no surgen de la mente de los niños, vete a saber qué oían en sus casas».

[ Kontxi BEITIA]

«Formábamos un triángulo: el niño, los padres y la andereño. Eran los padres quienes nos daban amparo y confianza. Yo tenía 20 años y había otras cinco o seis andereños, también de esa misma edad, y dejaban a sus hijos e hijas en nuestras manos. Por eso he solido decir siempre: ¡Aquellos sí que eran insumisos, pero insumisos de verdad! (...) Los padres sabían que si la lengua no se revitalizaba aquí no habría ni patria, ni euskaltzales, ni euskaldunes, ni Euskal Herria».

[ Andoni EGAÑA ]

«Si nos retrotrajéramos un siglo, las cosas no resultarían muy gratas para un vascohablante monolingüe. Muchos tuvieron que aprender una segunda lengua porque el servicio militar era obligatorio, la presencia de veraneantes e inmigrantes era numerosa, los poderes políticos y económicos tomaban resoluciones hostiles... Aun así, hubo quienes vivieron y murieron siendo euskaldunes monolingües, y la impotencia que hubieron de sufrir es lo que me lacera (...) Creo que hoy en día deberíamos estar más orgullosos que nunca cada vez que hablamos en euskara. Porque lo hacemos por opción. Porque sabemos que nuestro interlocutor sabe con todo seguridad castellano o francés, y aun así optamos por dirigirnos a él en euskara. Conservar este orgullo es uno de los caminos de nuestro futuro».

[ Paul BILBAO ]

«A los intérpretes les resulta arduo traducir euskalgintza (...) Suelo advertirles de que es una réplica que la sociedad, el pueblo, ha generado frente a la opresión lingüística (...) Yo conecto euskalgintza con el movimiento social en su acepción más amplia (...) No creo que las instituciones sean harina del mismo costal; cada cual cumple su función y, sin duda, si se actúa de manera orquestada la recuperación de nuestra lengua daría pasos de gigante, pero estoy convencido de que son pilares diferentes».