Argentinako azken diktadura odoltsua (1976-1983) amaitu eta bost egunera, herrialdea aro politiko berri batean murgildu zen, eta demokraziako lehen presidente izan zen Raul Alfonsinek Pertsonen Desagerpenari buruzko Batzorde Nazionala (Conadep) bultzatu zuen. Batzorde horrek, Ernesto Sabato idazlea buru zuela eta munduan aitzindaritzat jota, erregimenak desagerrarazitako pertsonen kasuen inguruan justizia egitea oinarri zituzten mekanismoak ezarri zituen.

«Diktaduraren ondoren hauteskundeak irabazi zituen alderdiko burua giza eskubideen defentsen aldeko gizona zelako sortu ahal izan zen Conadep. Giza eskubideen eguna aukeratu zuen karguaren zina egiteko. Ordutik, 1983tik aurrera, Argentinako presidente guztiek abenduaren 10ean zin egiten dute», azaldu dio Graciela Fernandez Meijidek Efe agentziari. Batzordean bera arduratu zen biktimen familiek aurkeztutako desagertze-salaketak jasotzeaz.

Bere eginkizun nagusiak desagertzeei buruzko frogak biltzea eta justiziara bidaltzea  ziren, baita biktimen helbidea eta atxilotu askori lapurtutako haurren kokapena ikertzea ere. Sei hilabeteko lanaren ondoren, 1984an ‘Nunca Más’ txostena sortzeko balio izan zuten ondorio batzuk atera zituen Fernandez Meijidek. Txosten hori 1985ean diktadurako buruak kondenatu zituen Batzar Nagusien Epaiketa historikoan oinarri frogagarri izan zen.

Desagertuak eta bizirik atera zirenak

Militante politiko eta sozialak, talde iraultzaile armatu eta ez-armatuetakoak, kazetariak, ikasleak, artistak edo erlijiosoak betiko desagertu ziren bahitu eta torturatu ostean, drogatu eta itsasora bota ondoren.

Fernandez Meijidek gogorarazi duenez, Conadepen helburua herrialde osoan zehar Estatuko «terrorismo basatia» ikertzea zen, baita handik kanpo ere, erbesteratuen testigantzak biltzeko.

«Kasu askotan, biziraun zuten horiek zentro klandestinoak ikuskatzen lagundu ziguten, eta oso nabarmena zen esandakoa egia zela egiaztatzeko antsietatea», gogoratu du 91 urteko aktibistak. Fernandez Meijideri diktadurak seme bat bahitu zion. Inoiz ez zuen haren berri izan.

Conadepen arabera, ia 9.000 pertsona desagertu ziren, eta Estatuak kopuru hori eguneratu du, nahiz eta apenas aldatu den: «Dena abiadura bizian egin zen, beraz, baliteke bere garaian izen errepikatuak egon izana. Gaur egun, Conadepen herentzia jaso zuen Giza Eskubideen Idazkaritzak ia 8.000 desagerturen zerrenda bat du Interneten», adierazi du.

«Ezin izango dugu inoiz zifra zehazki jakin. Zaila da, hain zuzen ere diktadurak aukeratu zuen metodologia desagertzea izan zelako, neurri batean erakundeak eta familiak nahasteko eta zigorgabetasuna bermatzeko: ez zegoen delituaren gorputzik», gaineratu du.

Oraindik ere, desagertuen kopurua polemikoa da, Maiatzeko Plazako Amak bezalako erakundeek 30.000 izan zirela esaten baitute.

Batzordeko zifren defendatzaile gisa, eta politizatu egin den gaia dela sinetsita, Fernandez Meijidek uste du «ezinezkoa» dela pentsatzea Argentinako gizarteak, demokrazian jada, hainbeste biktima salatu gabe utzi izana.

Txostenaren hitzaurrea ere kritikatu zuten «bi deabruen teoria» elikatzen duela uste dutenek. Izan ere, «Estatu-terrorismoa» eta gerrillaren indarkeria parekatzen ditu teoria horrek. Aktibistaren arabera, horiek «heroi gisa jartzen dituzte erakunde armatuak osatu eta krimenak egin zituztenak».

«Guk ez genuen ukatzen. Eskatzen genuen gauza bakarra, nire kasuan, justiziarako eta defendatzeko aukera izatea zen, eta hori falta izan zen. Hori, Estatuaren partetik, giza eskubideen urraketa da. Estatuaren agentziek eraso egiten dutenean, hiltzen dutenean, espetxeratzen dituztenean, desagerrarazten dituztenean, Estatuaren izenean torturatzen dutenean, ezin duzu zure burua defendatu», adierazi du.

Ministro, diputatu, idazkari...

Conadep-eko kide gisa –Mercosurreko Giza Eskubideen Politika Publikoen Institutuak «munduan funtzionatu zuen Egiaren lehen Batzordea» bezala definitu zuen– giza eskubideekin konprometitutako hamar pertsona nabarmen baino gehiago aukeratu ziren, eta Sabato izan zen presidentea. Sei idazkari ere izan zituen.

Fernandez Meijide oraindik bizirik dagoen bakarrenetakoa da. Bere semea, Pablo, 17 urte zituenean bahitu zuten. Gertatutakoa jakin nahian, lehenik Giza Eskubideen aldeko Batzar Iraunkorra parte hartu zuen, eta gero Conadep-en.

«Eraman zuten guztiak hil nahi nituen. Uniforme bat ikusi eta hil egin nahi nuen. Ez nuela hori egingo konturatu nintzenean, ez neukalako baliabiderik eta ez zelako nire izaera, kasua jusitiziara eramango nuela esan nuen», gogoratu du, Fernando de la Ruaren Gobernuan (1999-2001) diputatu, senatari eta ministro ere izan zenak.

«Ezerk ez zuen pentsarazten justiziara eraman zitekeenik, baina lortu genuen. Nik ezin dut esan horrek nire semearen desagerpena konpentsatzen duenik, ez dut inoiz astakeria hori esango, baina justizia egon izanak asko lagundu zuen mendeku pertsonalik egon ez zedin», adierazi du, Malvinetako gerran Argentinak 1982an jasandako porrotak demokraziaren etorrera bizkortu zuela eta militarrak baldintzarik jarri gabe joan zirela argudiatuz.

Batzarretarako Epaiketaren ondoren, beheragoko agintariak epaitzeko irekitako prozesuak eten egin ziren Alfonsinen Gobernuan (1983-1989) onartutako bi legeren bidez. Gero, Carlos Menemek (1989-1999) indultua eman zien militarrei, horien artean erregimenaren buruzagitzari, eta ezkerreko gerrilletako buruzagiei. 2005ean, Nestor Kirchnerren Exekutiboan, Gorte Gorenak konstituzioaren aurkakotzat jo zituen lege horiek, eta epaiketak berriro hasi ziren.