“Mantxak” ikusten ditu Bernardo Atxagak, errainuak balira bezala, memorian tatuatuta geratu zaizkion gertaera eta sentipenak argitzen dituztenak. Orban horietatik abiatu da “Etxeak eta hilobiak” (Pamiela) eraikitzeko, eta hala darama irakurlea soldadutza egin zuen El Pardo kuarteletik haur garaian sufrikario egin zitzaion Beau-Frêne ikastetxeraino, heriotza mingarriez hitz egitera ausartzearekin batera.

Elkarri jositako sei atal independentetan banatu du liburua, literaturan arkitekturak dena ahal duela frogatuz.

Mika sinboliko bat, gizartearen bizitzetan sartu eta irteteko modu jakin bat dago eleberriaren muinean. Non sortzen da ideia?

Mika, aurrenekoa, El Pardoko kuartelean ikusi nuen, eta ez bakarrik ikusi, eduki ere egin nuen. Eliseo, kasu horretan, ni naiz. Mika horren inguruan hasi zen kuartel osoa jiraka, denek horri buruz hitz egiten zuten, mandoek galdetu egiten zuten… eta pentsatu nuen zuk leku itxi bateko bizitza azaldu nahi baduzu mika izan daitekeela halako gida bat. Jendearen espiritua, barrua eta jokaera, horiek denak labirintoak dira, eta horietatik aritzeko behar duzu gida bat. Adibidez, Eliseoren jarrera mikarekiko ez da afektu handikoa; aldiz, Celsoren barru-barruko zeozer geratzen da mika horri atxikita. Horrela hasi zen.

Ordenagailuan ditut 80 orri “Pamela” izeneko dokumentu batean, beste horrenbeste “Francori kabron deitu zion soldadua” deiturikoan [nobelarako pentsatu zituen izenburuak dira]. Aurrena etorri zitzaidan gertaera izan zelako nirekin egondako soldadu batek mikari “Franco, cabrón” esaten erakutsi nahi ziola. Pentsatu nuen: benetan ikasten badu eta hegaka joan eta ofizial baten aurrean esaten badu, arazo bat edukiko dugu... Azkenean lau lagun horiek atera zitzaizkidan, Eliseo eta Celsoren arteko desberdintasunak azaltzeko-eta. Hortik hasi zen orain “Etxeak eta hilobiak” bihurtu den liburu hau.

Independenteki ere funtzionatuko luketen sei ataletan banatu duzu liburua: sei istorio interkonektatu dira. Arkitektura lan handia dago eleberri honen atzean.

Koadernoetan “mantxak” egiten ditut. “Mantxa” honi deitzen diot nik: etorri zait, kalera noa eta “hau ze hari ona den pentsatzeko edo fikzioa egiteko” otutzen zait. Koaderno berezi batzuetan nire bizitzan seinale handia utzi duten gauzak bakarrik apuntatzen ditut. Seinalea izan daiteke ikusi, gertatu edo oso mingarria edo barregarria egin zaidan zerbait, intentsitatez bizi izan dudana. Eta intentsitate handiko gauza izan zen, zalantzarik gabe, El Pardoko kuartelekoa, baina baita Beau-Frêne kolegiokoa ere. Oso inpresio fuertea izan da nire bizitzan.

Zer izan zen zuretzat Beau-Frêne kolegioa?

Niretzat hura izan zen... pentsa, pasa nintzen herri txiki batetik Paueko Beau-Frênera; 12-13 urte izango nituen. Oso gaizki pasatu nuen. Oraindik ez daukazu inolako defentsarik. Hala ere, banuen haren garestitasunaren kontzientzia eta ez zitzaidan iruditzen gurasoei egia kontatzea: hau leku latza da, higuingarria, oso beldurgarria. Postal guztietan gezurra esaten nuen, eta neure burua ikusten dut gezurrak esaten: halako parkea dugu, Pauera joan gara, Gallerie Modernera... Niretzat horiek halako urratu batzuk dira, denbora pasata ere hor dirautenak.

Beste hainbat urratu ere baziren liburuan, baina gerora kendu egin ditut.

Adibidez?

Izan nituen bi esperientzia oso berezi. Denak klase altukoak ziren, niretzat jende oso arrotza, eta uste dut bakarka ibiltzen nintzela gehienetan. Pauera joan nintzen, Gallerie Modernera [merkataritza gune handi bat], eta hura izan zen niretzat gauza harrigarri bat, halakorik ez nuen sekula ikusi. Handik atera eta mahai polit-polit batekin –gerora konturatu naiz euskal oihalez apaindua zela– gizon txiki bat zegoen. Erromeroa eta halako usaindun belarrak saltzen zituzten, mendiko tea... Begira jarri nintzen eta “jin” esan zidan. “Honek zenbat balio du?”, nik. Eta euskaraz erantzuten zidan. Orain asko dakigu, baina orduan... geratu nintzen harrituta.

Beau-Frêneko egonaldi horrekin lotzen dut ere Jacara eraman gintuztela eskursioan eta gure autobusean joan ziren mutiko batzuk, hangoak izango zirenak, eta haiei ikusi nien nik lehen aldiz ikurrina, Jacan. Memorian begiratzen baduzu, azaltzen dira garaiak eta bizimoduak. Eta Beau-Frêne izan zen nire koaderno horietan bigarren urratua. Hortik aurrera jarraitu egiten diozu hariari, idaztea pintatzea bezala baita: pintatu eta atzera egiten duzu, begiratu, eta pertsonaiak esaten dizu nondik segitu. Orduan zure burua bakarrik doa, soilik saiatzen zara logika eta kontatzeko modu bat eduki ditzan, baina behin ehun orrialde dituzula, mila edo bost mila egin ditzakezu.

Zure obsesioak ere ageri dira.

Nire irakurleek ikusi dute bitasun hori, “Bi anai”-tik hasita. Asko aztertu dut bitasuna. Mundu klasikoan ere begiratu dut. Ez dakit zergatik, beti izan dut, eta oraingoan ere hori ateratzen da. Nik beti jarraitzen diet nire motiboei. Ez naiz ibiltzen bila. Azkeneko atala izan da agian salbuespena, “Orkideak”. Hori izan da idazteko gogorrena, zalantzarik gabe [gaixotasun larri bat duen haurraren ingurukoa da atala]. Bizipen pertsonal batean dago oinarritua eta denbora behar izan dut idazteko. Ezin dut horretaz hitz egin, oso esperientzia larria izan zelako.

Hor azaltzen den pertsonaia, Andoni, lehendik ere aipatua dut beste liburu batean, “Txoriak kolpeka”-n. Liburua idazterakoan, Goetherekin akordatu nintzen. Esaten zuen behin urte batzuk beteta, gero idazleak baduela erantzukizun bat baita argitasunarekin ere. Horregatik nahi izan nuen ilundu, eta idatzi nuen epilogo bat 40 orrialdekoa, baina irakurri zutenek esan zidaten hobe nuela ez ateratzea (barrez). Oso umore beltzekoa da, eta esan zidaten liburu guztia markatuko zuela. Egunen batean aterako dut, friki-frikia da.

Liburu honetan irakurlea harritzea izan duzu jomuga.

Barrutik buelta bat ematen laguntzen diguten liburuak maite ditut nik. Nik ez dut entretenitu behar, eta ulertzen dut Hollywoodek inperio bat egin duela horrekin, baina literatura oso bat dago horretarako. Nik behar dut irakurri, eta askotan bosgarren orrialdean zerbaitek nire bizitzako pasarte batera narama, eta horrek zabaltzen du nire mundua ulertzeko gaitasuna.

Nire hurrengo liburua izango da “Zaldiaren begirada”. “Orkideak”-en aipatzen dut momentu batean zaldiaren begiradarena, alboetatik ere ikusten duelako, esaten dute osoa bada 360 gradukoa, zaldiarenak 320 gradu hartzen dituela. Niretzat irakurtzea, hitz egitea, jendartean ibiltzea funtsezkoa da, bakarka bizi denak ez duelako erdia ere ikasten, komunitatean ikasten dugu. 60 gradutik 100era goaz, eta ea iristen garen 120 gradura mundua ikusteko eta, beraz, ulertzeko prozesu horretan. Horretarako loturak egin behar dituzu. Bat esango dizut: Asteasuko nire lagun handi bat, Joxean, erremontista izana da eta esaten zuen hil ala biziko partida zuenean ilunpean egoten zela eta gero frontoian euliak ere ikusten zituela. Hori hor geratu zitzaidan. Zineari buruzko liburu batean esaten da Howard Hawks oso estrabagantea zela eta joaten bazen Londresera filmatzera egun osoa hotelean pertsianak jaitsita egoten zela. Eta pentsatu nuen: ez da estrabagantea, begiak zorrozteko zen.

Orduan, nik zer nahi dut? Horiek hartu eta ahal dela bateratu liburuarekin.

Beraz, baduzu nobelagintzan jarraitzeko asmoa.

Esan nuen bezala, ematen zuen… Baikorkeria bat da agian, baina nik bestelako testu batzuk egiteko gogoa daukat.

Beste genero batzuetakoak?

Askatasun batean idazten hasi nahi dut. Esaterako, nobela laburra egin nahi nuke. Altsasukoen ildotik idatzi nahi dut. Gazteagoa banintz egingo nuke Truman Capotek “Odol hotzean”-en egin zuena, urte pare bat pasa, joan hona, harekin hitz egin, lekukoak, buelta bat eman... baina horretarako behar dira lau urte. Orduan, nire ideia da hartzea Kafka, “Prozesua”, eta Maria Lafuente Estefania –kioskoetako nobelak, oestekoak, ehunka saltzen zituen–. Bistakoa da, aurreneko orrialdea da liskar bat, herriko Saloon delakoan. Nobela labur bat egin nahi nuke, gehienez 120 orrialdekoa.

Eta «Zaldiaren begirada»?

Batzuk eginda dauzkat. Esate baterako: autoa hondatzen zait eta etortzen da grua, eta txoferra berezia da. Sindrome bat dauka. Horrekin batera dago, lan hori agian ez ziotela emango, baina jabea, andre bat, berarekin enamoratua dago, eta aldi berean bera preso dago egoera horretan, ze andrea 30 urte zaharragoa da. Orduan, aurrena ikusten dugu kotxea hondatu eta grua etorri zaizula, baina azkenean azaltzen da gai fuerte bat, ze fuertea da zure gorputzaren akats batek eramatea zu preso egotera. Hamar folioko zerbait litzateke, beste mantxa bat. Gogo handia daukat horrelako gauzak egiteko. Errazagoa da, ez du halako nekerik. Nik ere nahi dut nire indarren tamainako testuak egin eta, gainera, egiten dut anbizio handiarekin, ze asmatzen baduzu, jende askorengana irits zintezke. Zaldiaren begirada hori, hori da orain nire helburua.

«Idazleon kartzelaren ezaugarrietako bat da zenbat lan egin beharra daukagun bizirauteko»

Letren Sari espainola jaso berri duzu. Narratibarena ere eman zizuten, «Obabakoak» liburuagatik. Zer esanahi dute sariok?

Sarian, egin duzun lana edo ibilbidea herena da. 47 urte daramatzat idazten, eta hori heren bat da. Bestea da suertea, kasu honetan nork defendituko zaituen epaimahaian. Uste dut erabakia oso larria izan zela eta azkenean nire aldera etorri zen, baina urlia beharrean sandia egon balitz agian ez zen horrela irtengo. Jakin nuenean Aitzpea Goenaga tartean egongo zela, nire emazteari esan nion lehen %20a baneukan orain %30 neukala, ze oso andre boteretsua da, serioa. Eta gero dago beste heren bat, eta hori da egoera politikoa. Gure kasuan sekulako eragina du. Aznarren garaian ezin genuen hitzaldi bat eman ez Madrilen, ez Kordoban. Estatuak ikusi du arazo handi bat ari zaiola sortzen nazionalitateekin, hizkuntzekin, eta hor badago mugimendu progresista bat, pluraltasuna eta abar aipatzen hasiak dira. Atmosfera horrek lagundu egiten dizu.

Hiru hanka horiekin jaso dut saria eta ondo dago, lasaitasun bat ematen dizulako. Pertsona izua naiz ni; ez du ematen baina hala naiz, eta lagunarte batetik kanpora Atxaga naiz, baina hori profesio bat da. Inpresionatua geratu naiz zenbat jendek adierazi didan sinpatia, askotan mundua etsaiz beteta ikusten baitut. Alde horretatik atsegina izan da.

Euskal Herrian artista autonomoa izatea kartzela baten modukoa izan daitekeela esan zenuen aurkezpenean. Zergatik?

[Konstantino] Kavafis-en poema bat harira dator, horregatik aipatuko nuen: zu bizi zaren bezala ari zara inguruan kartzela bat eraikitzen eta, konturatzerako, kartzela horren barruan zaude. Pertsona gehienek eduki dute esperientzia hori. Gu idazle autonomoak gara, ez dugu soldatarik. Munduko sentimendurik gaiztoena indiferentzia da, nire ustez, eta idazleekiko indiferentzia dago; kontatuko nizkizuke gauza ia-ia komikoak, inor ez da konturatzen... gauza hauetaz ez da hitz egiten, baina hitz egin behar da.

Irakasle batek urtean zenbat irabaziko du? Eman dezagun 35.000 euro. Idazle batek berak bakarka diru hori ateratzea –eta beharbada behar du bere familiari laguntzeko eta zapatak erosteko– ia-ia ezinezkoa da. Orduan, gure kartzelaren ezaugarrietako bat da zenbat lan egin beharra daukagun. Nik beti esaten dut, Guinnessekoak etorri balira nirekin azken 40 urteetan, HTHn errekor mundiala nukeela: Herri Txikietako Hitzaldiak. Hor marka nik daukat. Jendeak “oraindik hor habil!” edo “hik hori barrutik daukak” esaten dizu, eta egia da, gogoa beti daukat, baina, bestela, nola nahi duk egitea?

Orain nobela atera dut eta horrek ematen du arnasa, eta saria da ia, tira, mana. Horrek niretzat esan nahi du bi edo hiru urte lasai egotea, ze gauza harrigarria! Baina zu egoten bazara 7 urte liburu batetik bestera, lan asko egin beharra daukazu eta hori azkenean bihurtzen zaizu kartzela bat. Eta Euskal Herrian gu gara pixka bat “partzuergoa”: iritzia eman behar dugu honi buruz, informazioa hari buruz, elkarrizketak egin... eta egin egin behar dira, ez dut ezetz esaten, baina hori da denbora, eta bizitza denbora da. Arrazoi zuen Ruben Dariok: urria eta denbora gauza bera dira.A.A.