Ez dabil zorion perfektuaren bila, ongi baitaki ez duela inoiz aurkituko, ez berak, ez inork, gizakion jarrera itsu eta faltsuak kontrakoa sinetsarazten duen arren. Hala ere, zorte onekoa da Anjel Lertxundi, aspaldi aurkitu baitzuen bere zorion tursallera hurbiltzeko bidezidorra: literatura. Eta orain, azken nobelarekin, urrats bat gutxiago gelditzen zaio helmugara heltzeko.
Zorion perfekturik ez omen da existitzen. Eta horrexegatik, gizakiok berez inperfektuak garelako, aukeratu du Anjel Lertxundik 'Zorion perfektua' bere azken nobelaren izenbururako, atentatu bat ikusi ondorengo hamasei urteko neskato baten kontzientziaren gorabeherak islatzen dituen istorioa bi hitzetan ironiaz laburbiltzeko. Berak, behintzat, aitortzen du zoriontsuagoa litzatekeela egunotan idazle ofizioaren alderik desatseginena saihestuko balu; hau da, liburu berriaren promozioa egin beharko ez balu. Baina jakin badaki egungo literatur industria ez dela orain hogeita hamar urtekoa bezalakoa. Egia esan, idazle oriotarrak lehen liburuak kaleratu zituen garaian, inork ez zuen promoziorik egiten. Orain, berriz, beharrezkoa omen da.
Sekula ez zaizu gustatu zure liburuak «saldu» behar izatea. Zergatik uste duzu egun beharrezkoa dela? «Lehia» handia dagoelako akaso?
Ez, batez ere egun hedabideetan ateratzen ez dena ez delako existitzen. Zure lana komunikabideetan azaltzen ez bada, jendeak ez du horren berririk, eta informazioa beste bide batetik jasotzen badu ere, pentsatzen du: «Auskalo hau nolakoa izango den, ez du-eta komunikabideetan oihartzunik izan!». Badirudi egunkarian azaltze hutsak kalitatearen bermea ematen diola. Eta horretara ohitu gaituzte.
Zure azken lana, 'Mentura dugun artean', Durangoko Azokaren garaiaren inguruan aurkeztu zenuen. Oraingoa ere bai. Zenbaterainoko garrantzia du idazleentzat Durangon egoteak?
Argi dago argitaletxeentzat garrantzizkoa dela, baina idazleontzat ez dakit zenbaterainoko inportantzia duen. Behin izen bat duzunean, Durangokoak eragina du; hasiberrientzat, berriz, ez dut uste, euren lanek hainbeste libururen artean galtzeko arriskua baitute. Kontuan izan behar dugu, hala ere, gure merkatua atipikoa dela, oraindik ere militantziagatik asko erosten dela, eta Durango osagai atipiko horien artean kokatu behar da.
Merkatu normalizatuen aldean, Durangokoa atipikoa da erabat, baina ezin dugu gure egoera ahantzi. Eta, egoera zehatz horretan, Durango eta halako guneak garrantzitsuak dira gure industriak arnasa har dezan.
Alde horretatik, uste dut Durangok zerikusirik izan duela azken 20-30 urteotan euskal liburugintzak izan duen gorakadarekin. Niri «erromeriak» inoiz gustatu ez zaizkidan arren, gure egoera nolakoa den ikusita, «Viva Durango!» esan beharra dut.
«Kontuan izan behar dugu gure merkatua atipikoa dela, oraindik ere militantziagatik asko erosten dela»
Eta zuk zer erosiko duzu Durangon?
Literatura Unibertsaleko azken liburuak. Itzulpenen atzetik ibiltzen naiz, perla batzuk aurkitzeko aukerarik handiena orduantxe izaten baita.
Inork gutxik zekien 'Zorion perfektua' idazten ari zinenik. Lagunek ere uste zuten esku artean zenuena aspaldiko proiektu bat zela, 'Inoiz idatzi ez ditudan hamar nobelen albistea' titulua izango omen zuena…
Bai, ezuste handia hartu dute zenbaitzuek. Kontua da proiektu handi horren ideietako bat garatu eta eleberri bihurtu dudala, besteen artean diluituta gelditzeko arriskua zuelako.
Aspalditik buruan zenuen obsesio bat askatu da, beraz…
Bai, baina, azkenean, etxean obrak egiten ari zirela idatzi nuelako bihurtu zen obsesio. Etxeko guztientzat izan da obsesioa. Orrialdeak argitaletxean utzi nituenean, haurra izan berri duten futbolariek gola sartzen dutenean egiten duten keinu berbera egin nuen nik ere. Folioak hartu, eta horrela… (dio besoekin paperak alde batera eta bestera kulunkatuz).
Idazlan bat entregatu bezain laster hasten al zara hurrengoan pentsatzen?
Oso gauza bitxia gertatzen da. Nobela bat bukatzen duzunean, beti uste duzu ez zarela gai izango beste bat egiteko, kostata helduko diozula hurrengoari. Irakasle nintzenean ere, udako oporraldi luzeen ondoren, neure buruari galdetzen nion ea lehen bezala eskolak emateko gauza izango ote nintzen.
Lehen aipatu duzu komunikabideekiko mendekotasuna. Egun, dena dela, liburuei buruzko informazio hutsa eman edo sakontasun handirik gabeko iruzkinak egiten dira. Ez al duzue idazleok kritikaren beharrik sumatzen?
Bai, baina ez dago.
Noizbait esan izan duzu zuk ere, idazleek errua baduzuela…
Nolabait bai. Idazleak beti ari gara kritika beharrezkoa dela esaten, baina, gero, jipoitzen gaituztenean haserretu egiten gara. Nik beti esan dut askoz gehiago ikasten dudala kritika txarretatik besteetatik baino.
Onak oso ondo jasotzen dira, baina gero, handik urte batzuetara, gehiago gogoratzen dituzu momentu txarrak, baldin eta serioak badira eta haiengandik zerbait ikasi baduzu, noski, tartean bai baitira fundamentuzkoak ez direnak.
Orain gutxi, esaterako, 'Mentura dagoen artean' liburuari buruzko kritika bat irakurri nuen, eta argi ikusten zen kritika sinatzen zuenak ez zuela nire liburua irakurri. Baserriei buruz ari nintzela zioen, eta nire gaia Basarri bertsolaria zen. Atera kontuak!
Gero eta liburu gehiago argitaratzen da. Orain ez al da lehen baino gehiago sumatzen kritika serioen hutsune hori?
Jakina, guri laguntzeaz gain, irakurleak gidatzeko ere balio duelako kritikak, aukera onak azpimarratzeko behintzat.
Kritika txarren onuren adibidetzat erabili izan duzu irakurleen artean harrera ona izan ez zuen 'Carla', zeure espazio eta estiloa aurkitu zenuelako liburu horri esker…
Lan handia egin nuen, eta merkatuan porrota izan zuen, baina hori gutxienekoa da. Orain, distantziaz begiratuta, badakit nire ibilbide pertsonalerako oso arrakastatsua izan zela, ez liburu gisa, ni ez bainaiz egokiena ona den ala ez esateko, baizik eta idazterakoan zeri egin behar nion kasu erakutsi zidalako.
Irakurleei gustatu ez arren, eta hori zilegi da, niri oso ondo etorri zitzaidan ondorengo ibilbidea zehazteko, neure tonua eta ahotsa aurkitzeko.
Zer da zuretzat arrakasta literarioa?
Niretzat, arrakasta ez da irakurle asko izatea, zure lanaren eta irakurleen arteko identifikazio eta komunikazioa lortzea baizik. Hobe da 200-300 irakurlerekin harreman sakona izatea, hogei milarekin hilabete batzuetan ahazten den harreman bat lortzea baino.
Baina harreman hori nola neur daiteke?
Zeuk neurtzen duzu, zu ere irakurle zaren neurrian. Adibidez: orain urtebete nobela arrakastatsu bat irakurri zenuen, baina dagoeneko ahaztu zaizu; aitzitik, oraindik ere gogoan duzu duela hogei urte irakurri eta zugan izugarrizko eragina izan zuen beste hura. Eta azken hori, gainera, apenas saldu zen.
Arrakasta horrek ez du zerikusirik merkatuko arrakastarekin. Bata salmenta zifratan islatzen da, eta bestea, berriz, erreferentzia eta komentarioen bidez heltzen zaigu idazleoi. Lehen, dena dela, idazleek gure irakurleak ezagutzen genituen, aurpegia eta izena zuten.
Zure liburuak irakurleak liluratu ahal izateko, zu zeu liluratu behar al zaitu lehenbizi?
Lilura motaren bat, behintzat, sentitu behar duzu. Une batzuetan asko sufritzen baduzu ere, kontatzen ari zarenarekiko entusiasmo minimo bat transmititu behar duzu.
Zure curriculum literarioa edukita, idazlea bizi al daiteke literaturatik?
Telebistako produkzio-etxe batentzat egiten dut lan, hori da nire ogibidea. Eta gustura nabil, idazle lanetik oso gertu dagoen kontua delako. Hala ere, azpimarratu behar da 'Mentura dugun artean' saiakeran esaten nuena: literaturatik bizi ez bada ere, hortik biziko balitz bezala ekin behar dio idazleak idazteari.
«Literaturatik bizi ez bada ere, hortik biziko balitz bezala ekin behar dio idazleak idazteari»
Dirua denbora erosteko behar omen duzu.
Nik esaten dut ez dudala diruarekiko inolako atxikimendurik, denbora irabazteko ez bada; hau da, dirua behar dudala denbora erosteko bakarrik, eta nire lana egiteko, beste ezertarako ez dudala diru premiarik. Telebistan oso ongi ordaindutako proposamenak egin dizkidate, baina ez ditut onartu, nire gauzetarako denbora kenduko lidaketelako. Duin bizitzeko adina izan nahi dut, besterik ez.
Eta denbora erosteko dirua behar izan duzunean, zuretzat «ganapan» diren lanak ere egin izan dituzu…
Hori askotan gertatzen da idazleen artean, baina, azken batean, irakurleari ez zaio axola. Irakurleak zuri eskatzen dizuna liburu onak egitea da, eta hortik kanpoko kontuak bost axola berari. 'Zorion perfektua' kaleratu ondoren, ni desagertzen banaiz ere, ez da ezer gertatuko, liburua hor baitago, eta irakurleak liburuarekin izango baitu harremana, ez nirekin.
Nola uztartzen dira militantzia eta profesionaltasuna?
Garai batean, militantzia ordu libreetako kontua zen. Egia da euskal kulturaren inguruan gabiltzan guztion baitan dagoela militantzia, baina profesional aritzeko aukerak zabaldu egin dira azken urteotan, eta militantziaren zentzua aldatu egin da. Esango nuke gaurko militantea profesionalagoa dela.
Hala ere, uste dut gure hizkuntzak eta gurea bezalakoek, edozein egoera edo egitura politikotan, militantzia hori behar dutela, hizkuntza handiez inguratuta egoteak beti eragiten baitu erresistentziarako joera, geureari eutsi beharra.
Adi egoteak jarrera kontziente bat eskatzen du, eta jarrera kontziente hori da militantziaren pausorik garrantzitsuena.
Zenbait euskal poeta gazte gustatzen zaizkizu, baina narratiban, aldiz, ez omen duzu egun ahots propiorik entzuten, mimetismo eta kanpoko moden mende omen daudelako.
Errazagoa da mimetismo hori narratiban hedatzea, poesian baino; besteak beste, poesiaren funtzionamendua, irakurleak, jokabidea… ezberdinak direlako.
Artearekiko jarrera askoz garbiagoa denez, merkatuko gorabeherek ez dute horrenbesteko eraginik poesian.
Narratiban beste osagai batzuk daude eta errazagoa da idazleak azken modari jarraitzea. Eta, ene ustez, jarrera hori dezente zabaltzen ari da gurean ere. Badira erabateko indarra duten kontalari gazteak, Harkaitz Cano eta Unai Elorriaga, besteak beste, baina hori baino askoz gehiago ere argitaratzen da, eta hori diodanean, ez naiz aipatu ditudan idazleei buruz ari, euskaraz kaleratzen diren indar handirik gabeko narrazioari buruz baizik.
Hala ere, batek pentsa lezake jardun normalizatu baten kontuak direla, eta literatura guztietan gertatzen dela.
Euskal Herrian mailarik gabeko liburuak errazegi argitaratzen direla eta kalitate eza gehiago barkatzen dela salatzen duenik bada. Ados al zaude?
Bai, nik ere hala uste dut.
Espainiar Narratiba Sari Nazionala jaso berri du Unai Elorriagak. Sintoma ona al da?
Gure literatur abentura kontuan hartuta, sariak lagungarriak izaten dira, gure irudia nolabait duindu egiten dutelako. Nik beti esaten dut hizkuntza handi batean jarduteak ez duela kalitate literarioa ziurtatzen, kalitate literarioa norberaren jardunak ematen duen kontua dela.
Sari hauek adierazten dute euskaraz ere badagoela jardun literario duinik. Alde batetik, gure buruarenganako konfiantza indartzen dute, etxe barruan gauza duinak egiten ditugula konturatzeko, eta bestetik, kanpoarekiko eragina ere badute, baina ez frantziar edo espainiar Estatuetan soilik, baita, eta batez ere, gainera, euskaraz ez dakiten euskal herritarren artean ere, izugarria baita gure munduaz duten ezjakintasuna.
Hasier Etxeberriak idatzitako 'Bost idazle' liburuaren gaztelaniazko bertsioan, adibidez, zenbait oin-ohar erantsi behar izan ditugu, guretzat ohikoak direnak azaltzeko. Koldo Mitxelenaren liburuan ere gauza berbera gertatu zitzaidan. Nola itzuli «euskaltzale»? Hitz egokirik ez zegoenez, hitzaren esanahia zehaztu behar zen. Guretzat normala dena albokoak ez du ezagutzen. Pentsa zer hurbiltasun eta zer distantzia!
Nik beti esaten dut elebidunek elebakarrek baino askoz ere ekarri handiagoa egiten dugula bizikidetzarako. Elebakarrak eremu bakar batera, beste eremura, mugatzera behartzen zaitu, eta elebiduna, berriz, gai da bi eremutan jarduteko.
Zure euskarazko hastapen literarioa poesiaren alorrean izan zela-eta, behin esan zenuen egunen batean galdetuko zeniola zeure buruari zergatik ez duzun sekula euskaraz poesiarik idatzi. Galdetu al diozu dagoeneko?
Galdetu bai, baina ez dut erantzunik. Arrazoi asko egon litezke. Bat izan daiteke euskaraz narratiba idazten hasi nintzenean, 16-17 urterekin, poesia-irakurle amorratua nintzela, baina batez ere poesia espainolarena.
Ondo ezagutzen nituen Cernuda eta 27ko belaunaldikoak. Lizardi eta besteak gero ezagutu nituen. Eta zalantzak ditut zerikusirik izan ote duen poesiaren lehen lilura literatura espainiarretik jasotzeak.
Gainera, lehen esan bezala, poesia narratiba baino arte puruagoa da, eta narratiban askoz errazagoa da hizkuntza batetik bestera salto egitea. Baina ez dakit hori den benetako arrazoia.
«Poesia narratiba baino arte puruagoa da, eta askoz errazagoa da hizkuntza batetik bestera salto egitea»
Baina saiatu al zara poesia idazten?
Bai, baina lotsa ere ematen dit… Damu dut behin lagun bati, Inazio Mujikari, nire poesiak pasatu izana. Gordeta ditu, eta beldur naiz egunen batean fotokopiak atera eta ez ote dituen nire kontrako mendeku gisa erabiliko.
Ez Dok Hamahiru eta garai hartan sortutako banda literarioak ongi ezagutu zenituen. Euskal Herriak bizi duen eskubide murrizketa dela-eta, kulturaren arlokoak hasi dira ekimen berezien bidez protestak egiten, besteak beste, Fermin Muguruza eta Kontrabandak antolatutako 'Bizi gara' kontzertu erraldoiak. Horren beharrik ikusten al duzu?
Ikuspuntuen arabera, eta ikuspuntu asko daude, modu desberdinetan ikus daitekeen kontua da hori, baina uste dut, dena dela, urteroko emaitza bera dela, eta herri bizi bat dela adierazten duela.
Har dezagun Durango adibidetzat: kaleratutako liburu guztiak biltzen ditu, eta horrek ere bizi garela adierazten du. Alde horretatik, euskalgintza etengabe ari da esaten bizi garela.
«ETAk gure koldarkeria du aterpe». Zure hitzak dira. Zer adierazi nahi duzu?
ETAk gaizki egiten dituen zenbait gauza direla-eta, isildu egiten gara, eta ETAk behar-beharrezkoa du beldur edo deserosotasunaren eraginez isiltzen den gizartea. Alde horretatik, ETAk ez du autokritikarik planteatzen, eta, nolabait, zuk egin behar duzuna zera da: helburua garrantzitsua omen denez, bitartekoei buruzko iritziak isildu. ETAk gure isiltasuna beharrezkoa duela esan nahi dut.
«Gure gatazka morala da, ez da politikoa»…
Norbanakoek gizarte zibil bat osatzen dugunez, arazoa morala da, eta, herri bat garenez, gurea arazo politikoa da. Biak bereizten jakin behar dugu, baina batek gure arazoa morala dela esateak ez du arazo politiko bat dagoenik ukatzen, ez eta alderantziz ere. Esan bezala, biak bereizten jakin behar dugu. Batak ez du bestea ukatzen. Eta gure arazoa, hain zuzen ere, horixe da: ez ditugula biak batera hartzen.
