Lazkano Mendizabalek, Joxe Azurmendiren heteronimoetako bat, euskarazko saiakera irauli zuen, euskal entsegua literatur kanon zahar batean sartuta zegoelako, hau da, lehen pertsonan ikertzeko moduan eta gai bakar baten inguruko hausnarketan garatu izan ohi delako.
Goian aipatu hori gertatu izan da, agian, gure artean saiakera, idazteko genero gisa, literaturatzat nekez hartua izan baita.
Euskal irakurleok idazkera aldaera desberdinetara ohituta gaude, bai prosan, bai poesian, baina saiakera irakurtzen dugunean, berriz, beti forma bera aurkitu izan dugu. Niretzat, behintzat, Joxerenak irakurtzen hasi arte halaxe gertatu zen.
Joxerentzat (edo Lazkanorentzat), liburua idazketaren bidez esploratzeko bidea izan da beti. Horregatik, batzuetan interesatzen zitzaizkion gaiei heltzeko modu berriak ikertu nahi izan zituenez, poesiara ere hurbildu zen maiz. Joxerentzat, beraz, arau bakarra izan da ezer ez asmatzea, hau da, bere testuetan agertzen zen guztiak iturri egiaztagarriak zeuzkan. Ez zen jakintsu faltsua.
Joxerentzat idazkera collage forma bihurtu zen. Ideiak eta informazioak batzeko barne logika bat bilatu zuen; jakina, aipamenak egin zituen, baina testu osoa berea zen. Horrenbestez, bere saiakerak aurkitutako informazioetatik eraiki ziren, ez bilatutako eta erreproduzitutako testuetatik. Azken finean, idaztearen plazera, euskara bera gozatzea, izan da haren iturria.
Agian, Lazkano Mendizabalek behar adina irudimen narratiborik ez zeukanez, beste norbait bezala pentsatzen zuen bere buruaz, eta horregatik, hain zuzen, informaziotik eta datuetatik abiatuta idatzi ohi zuen. Aipatu testu horiek irudikatzeko forma berriak aztertzea baitzuen helburua. Ez zuen fikziozko pertsonaiarik asmatzen. Harentzat, mundua zen irudimena zuena eta hartaz gogoetatzen saiatu zen. Ez da ezer berria; izan ere, literaturan tradizio luzea dago historia berberak modu berrien bidez kontatzeko. Eta hau da hark egin zuena gogamen arloan.
Gaur egun, idazketan nolabaiteko uniformetasuna eta forma errepikapena egon badago, eta Joxek horri ihes egin dio bere berezitasun literario ez-narratiboari esker, belaunaldi berrietako idazle asko idazketa- edo irakurketa talde komunetatik baitatoz, eta, horren ondorioz, ekoizten duten guztia nahiko homogeneoa izaten da. Joxerengan, aldiz, poesia oso garrantzitsua izan da, batez ere testuinguruak deskribatzeko orduan. Diskurtsoak poemak balira bezala eraikitzeko modua izan du, erretorikan erori gabe. Irudi argiak bilatu ditu eta, aldi berean, arreta handia jarri du esaldiak nola entzuten ziren jakiteko. Bere interesei jarraitu die, zorionez, oso zabalak baitziren. Gure hizkuntzaren gaian, alegia, mintzamenaz dena dakiten filologo asko aurkitzen ditugu, baina ez dira testuingururik emateko gai izaten, ez eta beren testu horiek irakurriko diren euskal literaturaren testuinguruan ere. Eta hori, lurpeko kanalen bidez literatura berrelikatzen den arren, horregatik ez da harritzekoa Koldo Izagirre bezalako norbait frantses idazkeraz elikatu izatea, Andu Lertxundi italiarraz edo Joxe alemaniarraz, oinarrizko testuinguru haiek baldintzatu egin dituztelako haietako bakoitzak idazteko era.
"Gizona abere hutsa da" (EFA) 1975ean argitaratu zuen idazlea izan zen Lazkano Mendizabal, Joxe Azurmendi bera, jakina. Franco diktadorea hil zen urtean kaleratutako liburuaren egiletza ezin zen guztiz publikoa egin eta, halaxe, ezizenez sinatuta agertu zen orduan. Gero etorri ziren "Demokratak eta biolentoak", 1997an, eta "Euskal Herria krisian", 1999an, moralismo politikoaren meditazioak izan daitezkeenak, baina, haien oinarrian, aipatu "Gizona abere hutsa da" testua daukagu. Hau da, bortxari buruzko Etikaz ("Espainiaren arimaz" liburuan −Elkar 2006an−, Mikel Azurmendiri argitaratutako kritikak, esaterako, lehenenik "Gizaberearen bakeak eta gerrak" liburuaren orrietan agertzen dira) nahiz Antropologiaz (Joseba Zulaikaren "Violencia vasca: metáfora y sacramento" delakoan) haragoko pentsamendu filosofikoa etologian oinarritu zuen. Moralaz gaindi eta mota guztietako antropozentrismoetatik at, Joxe Azurmendik hurrengo urteetan osatuko zuen biolentziari buruzko diskurtso filosofikoak aipatu liburu horren "Abereen agresibitate naturalaz" izeneko atalean dauzka sostengu eta oinarri, testuingurua jartzearren.
2015ean jakinarazi zidaten "Gontz garaia" (2014, Utriusque Vasconiae) izeneko nire liburua finalista geratu zela Euskadi sarirako, saiakera atalean. Urte horretan, entsegu modalitateko Euskadi Literatura Sariak Joseba Zulaikari eman zitzaizkion "Vieja luna de Bilbao" lanagatik gaztelaniazko kategorian, eta Joxe Azurmendiri "Historia, arraza, nazioa" euskarazko arloan. Horrek poztu ninduen.
