1931-IV-14. Urte hartan eta ondorengoetan espainiar Estatupeko herrietako langile eta nekazariek erakutsi zuten ahalmen eraldatzailearen oroimena agurtzen dut. Ez dut ordea II Errepublikaren «apologiarik» egingo. Ez noski, ez dut egingo II Errepublikaren gobernu legala izan zen «bienio negro» deritzanaren apologiarik egingo. Bainan ezta ere gobernu demokrata deritzanena ere. II Errepublikaren gobernu guztiek jaso eta onartu zuten Monarkia Imperialaren azkenetako aztarna koloniala: Maroko. II Errepublikak ez zen gai izan Catalunyako eta Euskadiko eskaerei erantzuteko, ezta erreforma agraria egin eta defendatzeko ahaleginak egin (nekazarien grebak zigortu baizik), ezta langileen exijentziei.

Azkenik Francoren Kolpe Militarraren aurrean, lehenengo egun erabakiorretan, Errepublikako instituzioak paralizatuak egon ziren eta herri harmatua izan zen aurre egin ziona kolpeari. Gerra garaiko politika berriz, inkoherentziaz josia eta Jaurlaritzaren erretirada koldarra tartean, Errepublikaren eremuan ordena burgesa mantentzera eta Francori aurre egitera zuzendua izan zen. Europako demokraziekiko konfidantza ilusoak gidatua, orden errepublikar-burgesa mantentzeko baldintzarekin Sobiet Batasunak emandako laguntza. Kontraesan guzti horiek eztanda egin zuten  1937ean, Bartzelonako maiatzako borroketan. Gure memoria historikoaren barruan esperientzia hori ere badago. Empatia osoz orduko miliziano eta gudariekiko, gogoeta kritikoa egin beharra dugula uste dut.

1766-IV-14. Egun hartan, duela 250 urte, Donostiako Udalak gutun bat bidali zion Diputazioari. Bi zurrumurruen eta paskin baten berri ematen zion.

Lehenengo zurrumurruaren arabera gariaren prezioa oso altua zen, jendeak ez zuen ordaintzeko modurik, gosearen mehatxua, eta zurrumurruaren arabera gariaren pilatzaileak eta komertzianteak omen ziren erantzuleak. Donostiako Udalaren aburuz, zurrumurruaren argudioak «mamuen ehiza» modukoak ziren eta arazo bakarra «la natural escasez» omen zen.

Bigarren zurrumurruaren arabera, bilerak egiten ari ziren eta hainbat herri prestatzen omen ari ziren Donostia eta bertako Merkatarien aurka altxatzeko. Zurrumurru hau larria zen, Udalaren ustez.

Paskina berriz, are bildurgarriagoa zen. Izan ere paskinak zioenez: «O señores hermanos de mi alma… Pues qué mayores enemigos o demonios que los mismos Capitulares de esta Ciudad que en lugar de proveer en cinco cuartos el pan nos proveen en diez. Y esto se remedia con traer muchos polvos en las pelucas y galones, y con acudir a la tertulia de Jacinta…: pues no, esta bondad o malicia en demasiado peca y nos veremos precisados a ejecutar un desatino, si es que no pongan remedios útiles, como lo verán y en ocho días por el anochecer: nadie quite este papel, pena de vida.»

Baino, Donostiako Udalak gutuna bidaltzen zuen bitartean, lehendik zetozen zurrumurruak gorpuztu ziren Azpeiti aldean eta 1766ko apirilaren 14ean Matxinada hasi zen. Diputazioa eta Koroako Korregidorea Azpeitian zeudenez, Matxinoen lege eta kapitulazioak sinatu behar izan zuten. Donostiako karta abisu bat zen Diputazioari. Ezin zen gehiago herriko jende xumearen ezinegonari ezikusiarena egin. Eta hurrengo goizean, apirilaren hamabostean, bere kabuz eta Probintziako Jauntxo eta Handiki guztien bidea markatuz, Donostiako Udalak bando bat atera zuen gariaren prezioa jetsiz (ez bainan Matxinoek Azpeitian ezarritako mailan), eta ardoa banatuz kalejira bat antolatuz jendea baretzeko asmoz. Arriola alkatea izan zen kalejira eta ardobanaketan buru. Hurrengo egunetan Matxinada hedatzen joan zen Probintziara, baita Bizkaiara eta Arabara (Agurainen hiru paskin azaldu ziren herriko plazan). Donostia militarizatua eta merkatariek ondo kontrolatua izan zen erreakzio errepresiboaren burua, bai ideietan, bai kontzesio tranpatietan eta baita indar harmatuetan.

1755eko apirilaren 14a. Bainan badugu hirugarren apirilak 14 bat. (Egia esan apirilak 11 izan zen). Egun horretan, Bergaran, paskin bat agertu zen herriko plazan. 1754ean Diputazioak Arau Foral bat onartu zuen Probintziatik kanpora haragia saltzea debekatuz. Desadostasuna handia izan zen ganadua zuten baserritarren aldetik. Haragiaren Gatazka gertatu zen. Desobedientzia zibila (behiak Gasteizko azokara eramaten hasi ziren), premiazkoa zuten salmenta eta bertako «probeedore ofizialak» ez zieten erosten Frantzian merke lortzen zutelako. Gainera ohituraren aurkako araua omen zen eta Diputazioak Foruaren zentzua zapuzten ari zen.

Diputazioaren erreakzioa gogorra izan zen. Atxilotuak (Aretxabaleta, Bergara eta Arrasateko baserritarrak) eta epaiketa. Eta justu, epaiketaren egunean, apirilaren 11an, paskin bat agertu zen Bergaran, epaiketa horien kontra eta… Honela zioen «…quieren usurpar la sngre de los pobres… Juntesen todos los vezinos y congregense todos estar promptos con sus armas, y los que no tienen escopeta sacaran otras armas, lo que a Vms. les pareceiere en ésta misma forma… Y como está dicho antes no debe haber escándalo hasta ver que determina la justicia…» Paskinak berak asaldatu zituen Diputazioko jauntxoak, behien «kontrabandoa baino». Beraien memoriara etorri zen, berehala, 1718ko Matxinada. Paskinaren idazlearen aurka "busqueda y captura" antolatu zen. Esteben Etxeberria, Antzuolakoa, izan zen egilea eta semea idazlea. Epaiketan, Diputazioko fiskalaren argumentazioan, besteak beste, esaten zen: «Que se destierre para siempre la voz y término de Matxinada». Nonbait XVIII mendean «mamu bat zebilen Gipuzkoan barrena: matxinadaren mamua». Eta hitza bera betirako akatzea zen Diputazioaren nahia. Orain arte.

Eta apirila zen. T.S. Ellioten hitzetan, hilarik krudelena. Matxinoen iraultzaren, bainan baita ere matxinoen errepresioaren hilabetea.