Gosearen aurkako nazioarteko ekimenak bideratzen dituen erakundeak, FAOk (Nazio Batuen Elikadura eta Nekazaritza Erakundea), epemuga finkatu zion aspaldi planetako baliabideen iraupenari. Hortik aurrera, akabo, kolapsatu egingo gara. Antza, 2050. urterako, hots, XXI. mendearen erdirako, munduko biztanle kopurua 9.000 milioira iritsiko da eta elikagai, pentsu eta zuntzen nazioarteko eskaria bikoiztu egingo da. Tira, munduaren bilakaera ikusirik, batzuoi data hori jartzea baikorregi jokatzea iruditzen zaigu, egia esan. Auskalo, batek daki. Gauzak aldatzen ez badira, eta gaur-gaurkoz ez da horren zantzurik antzematen, aurreikusten den panorama ez da batere goxoa, hazkunde demografikoari berotze globala eta jabetzaren berdintasunik eza gehitzen bazaizkio, ekuazioaren erantzuna beti kontra aterako baitzaio Lurrari eta bertan bizi direnei.

Dena den, etorkizunean hain argi begiztatzen diren behar ugari eta zehatz horiei –ura, energia eta proteina eskasia, batik bat; haragia dirudun bakar batzuek erosi ahal izango dute– nola aurre egin ikertzen ari dira nekazaritza eta elikagai-industriari lotutako hainbat ekintzaile, han eta hemen, munduan sakabanatuta. Gurean punta-puntako ekimenak lantzen ari direla ohartu gara, erabateko garrantzia izango duten sektore hauei lotuta.

NerBreen: Tilapiak eta barazkiak egiteko akuaponia sistema. Hondarribiko Zimizarga auzoko gainerako nekazaritza-ustiategietatik ez da ezertan bereizten NerBreen izeneko enpresaren egoitza edo lantegia. Kanpotik, behinik behin. Baserrien albotik sigi-saga igarotzen den bidetik so egin dugunean, aurrean daukaguna negutegiz osaturiko multzo arrunta iruditu zaigu. Handia da, hori bai, guztira 6.000 metro karratu hartzen baititu. Barnean egiten dutena, ordea, ez da ohikoa; akuaponia sistema berritzaile eta jasangarri bat garatzen ari dira bioteknologia enpresa aitzindari honetan. Berrien artean berritzaileena da, Europako akuaponia sistemarik handiena.... eta, gainera, Euskal Herrian sortua. Arrain eta barazkiekin I+G egiten dihardute baserri eremu honetan. Orain merkatura jauzi egiteko prest daude.

Baina zer da akuaponia? Funtsean, arrainak eta barazkiak modu jasangarrian ekoizteko sistema dela esan daiteke, akuikultura tradizionala (arrainen hazkuntza) eta hidroponia (landareak uretan haztea) elkartzen dituena. Plastikozko estalpe handi horren barnetik atera da Fernando Sustaeta, NerBreenen “zutabeetako” bat. Bestea Iñaki Mujika da. Bazkide biek Breen sortu zuten orain bederatzi bat urte, eta orain, Ner Group taldearekin elkartu ondoren, NerBreen bilakatu da. «Hemen egiten dugunaren oinarria zera da, behin eta berriz ustiatzen ditugula guk sortzen ditugun baliabide guztiak. Guk geuk garatu dugu sistema hau akuakultura jasangarria egiteko», argitu digu Sustaetak. Ura, energia, osagaiak... behin eta berriz erabiltzen dituzte, sistema osoak zirkuitu itxi baten gisan funtzionatuko balu bezala.

NerBreenen hastapena Gipuzkoako kostaldeko beste herri batean dago, Mutrikun, portuko Akuakultura Eskolan. Lanbide Heziketako eta Etengabeko Heziketako sailburuorde zen garaian Iñaki Mujikak bultzatutako eskola horretatik pasatu zen Fernando Susaeta. Orain Errenteriako Tknika zentroko zuzendaria da Mujika, hau da, LHIri aplikatutako ikerketa eta berrikuntzako zentroko burua. «Arrantza Sailak zalantzak zituen Mutrikuko eskolarekin: zertarako egin akuakultura zentro bat, hemen horrelako industriarik ez badago? Baina, noski, nola egongo da instalaziorik, ezagutzarik ez badago? Iñaki Gobernutik atera zenean, nik hangoa bukatu nuen; 2009. urtea izango zen, eta zera pentsatu genuen: ‘Orain frogatu behar dugu ahal dugula egin’. Eta paper zuri baten aurrean jarri ginen. Kontuan izan ezazue orain arte egin den akuakultura prehistorikoa dela. Guk garatu dugun sistema %100 gurea da, zerotik hasita, beste arlo batzuetan erabiltzen den teknologia hemen sartuta. Hasieratik argi ikusi genuen jasangarria izateko hiru ardatz behar zituela: uraren kudeaketa jasangarria behar zuen izan (hemen ur asko dugu, baina halere ezin dugu edonola xahutu), energia kudeaketarekin berdin (bestela kostuak izugarri handitzen dira) eta arrainaren elikadura landu behar zen (ezin ditugu itsasoan arrainak hil hemengoak hazteko)».

Negutegian barneratu orduko bertako arrain usain sarkorrak astindu gaitu. Pentsua da, bertan hazten ari diren milaka tilapiak elikatzeko erabiltzen dutena. «Tknikan garatu dugun formula bat da. Arrain irina ahalik eta gehien kendu diogu eta beste proteina batzuk sartu. Oilo odola erabiltzen dugu, adibidez, proteina ekarpen bezala». Hemen tilapiak hazten dituzte, etengabe, urte osoan zehar. Nazioarte mailan, afrikar jatorriko arrain hau da akuikulturan gehien lantzen dena, erraz hazten delako, orojalea delako eta dentsitate handian bizi daitekeelako. Munduan gehien kontsumitzen den arraina da, ados, baina aitor dezagun, tilapiak ez du oso izen ona. Batez ere, leporatzen zaiona arrain “zikina” izatea da, jateko ematen dioten zikinkeriengatik... «Guk hemen ez dugu tilapia saltzen, saltzen duguna segurtasun alimentarioa da –erantzun digu Sustaetak–. Gure arrainak ez du anisakisik, ez du metal astunik, xerratzean ez dauka hezurrik... Egokia da haurrentzako, jangeletarako, ospitaleetarako, adinekoentzat... Pentsa, Donostiako Ospitalearekin akordioa sinatu dugu, interes handia dutelako».

Errenteriako Tknika zentroan oinarrizko ugalketa egiten dute eta, ondoren, Hondarribira ekartzen dituzte hor sortutako arrainkumeak. Baina, ur beroko arraina izanik, beharrezko dituen 25-29 graduak nola lortu eta mantendu? Energiarik ez galtzea izan zen lehen xedea eta, hori dela-eta, kudeaketa sistema orokor bat osatu dute. Laburbilduz, biomasa galdara batzuetan pellet-ak erre eta hor sortzen den energiak tilapiak dauden hormigoizko tankeak berotzen ditu. Arrainak isolamenduz babestutako hainbat tanketan daude eta sistemak antzematen duenean –hemen dena informatizatuta dago– tamaina finko batzuetara iritsi direla (bi motatakoak egiten dituzte: 400-600 gramokoak eta 800-900 gramokoak, xerratzeko), beste tanke batera pasatzen dira. «Hau ez da ura berotzeko sistema bat, tenperatura kudeaketa sistema bat baizik: udan, negutegian gaudenez, ura bere kabuz berotzen da erradiazioagatik. Bero larregi egiten duenean (29 gradutik gora), sistemak automatikoki hozten ditu tankeak kanpoko euri urarekin».

Tilapien tanke horietan sortzen den materia organikoa garbiketa sisteman tratatu egiten dute, eta handik solidoak negutegiaren ondoko zizare-haztegi batera bideratzen dira, non osagai kutsagarri horiek humus bihurtzen baitituzte. Humusa arrainen pentsurako erabiltzen dute proteina-gehigarri bezala. Era berean, arrainek sortutako amonioa –materia kutsagarria hau ere– tratatu eta garbitu egiten da eta ur hori, solidorik gabe eta nitrifikatuta, ondoko negutegira bidaltzen da bertan barazkiek nitrato hori xurga dezaten. Horrela, ur hori, beste garbiketa ziklo baten ondoren, arrainen tankeetara bidali ahal izango da.

Barazkien negutegian, beraz, hidroponia sistema erabiltzen dute. Informatikaren bitartez erabat kontrolpean daukaten negutegi honetan bitxia suertatu zaigu zein itxura mardula duten lurrik gabe, uretan, flotatzen duten baratxuri freskoek (oso zaporetsuak direla hitzeman dezakegu), letxugek (lau mota lantzen dituzte), tomateek (cherryak jarriko dituzte aurten)... eta marrubiek. Bretainiako Mara de Bois, “marrubien kabiarra” esaten zaiona, hemengo altxorra dela esan genezake: «Zenbat ekoizle daude Euskal Herrian marrubia egiten dutenak? Bi edo hiru direla uste dut, eta barietate hau egiten, geu bakarrak», esan du harro Fernandok. Iaz zazpi tona saldu zituzten. Eta letxugak? Bizirik eraman daitezke etxera! Ur baso batean sartu eta kito.

Urtean 600.000 edo 800.000 kilo tilapia atera ditzakete, «akuakulturarako gutxi, akuaponiari dagokionez asko», Sustaetak dioenez. Orain, udaberriarekin, merkaturatzeko txanda iritsi zaie, oso une garrantzitsua. Behingoz sistema orokorra orekan jartzen dutenean, azken doitze lanak eginik, beraien teknologia kanpoan saltzen hasiko dira aldi berean. Dagoeneko saiakera batzuk egin dituzte Islandian, non arazoa ez den ura edo beroa, lurra baizik (hor karpak haziko dituzte; arrainak baino barazkiak lortu nahi dituzte). «Danimarkan, adibidez, Acuaponic Urban System izeneko proiektua garatzen ari dira, supermerkatu baten teilatuan: bezeroek ikusi ahal izango dituzte zuzenean behean salgai egongo diren tilapiak eta barazkiak», kontatu du Sustaetak.

Leartiker: Etorkizuneko joerak eta gaur egungo ekoizle txikiak. Markina-Xemeingo berrikuntza-zentroan kokatuta dago Leartiker, polimeroen eta elikagaien teknologian espezializatutako ikertzaile-taldearen egoitza. Ez dago Azti-Tecnalia teknologia-zentroaren maila berean, tamainagatik eta funtsengatik batik bat –itsasoaren eta elikagaien ikerketan aditua da Azti, eta Sukarrietan, Pasaian eta Derion ditu egoitzak–, baina Markinakoa rara avis horietako bat kontsidera daiteke. «Beraien eskala desberdina da gurearen aldean. Gu txikiak gara eta ekoizle txikiei zuzendutakoak, eta Azti enpresa handiei zuzenduta dago, baina niri ez dit inolako konplexurik ematen. Euskal Autonomia Erkidegoan dauden 1.200 ekoizleetatik %90 inguru ekoizle txikiak dira», argitu digu Naia Andonegik, Leartikerreko zuzendariak. Elikagai berrien mundu honetan murgiltzen hasi ginenean, zentro honen jarduerak interesa piztu zigun, xumeagoa izanik, hainbat ikerketa eta jardunaldi bultzatu dituelako. Hasieran inguruko ekoizleekin hasi ziren, orain Euskal Herri osoan ari dira lanean, baita nazioarte mailan, Txilen, esaterako. Naiak berak eman digu NerBreen-en eta jarraian ezagutuko dugun Ekonek-en sortzaileen berri.

Parean dagoen Lea-Artibai ikastetxeko irakaslea izan da Andonegi, hango elikagaien ikasketetan kokatzen baita zentro honen hastapena. Arrasateko Mondragon Korporazioaren proiektuaren barnean dago Leartiker, eta behar praktiko batetik sortu zen: inguruko ekoizleek irakasleengana jotzen zuten laguntza bila. Hortik espezializaziora jauzi bat besterik ez dago. «Gure eredua berritzailea da guztiz, ez baitago ikastetxerik; nik ez dut ezagutzen behintzat Euskal Autonomia Erkidegoan ikerkuntza-zentro bilakatu den hezkuntza zentrorik», esan du. Ia bi hamarkada daramatzate lanean, eta, hori kontuan izanik, esango al digu nondik nora dabiltzan elikagai berrien joerak? «Gero eta naturalagoak izango dira. Guri hurbiltzen zaizkigun ekoizleak erreformulazioa eskatzen dute batik bat, beraien produktuak osasungarriak bihur ahal daitezen (etiketetan agertzen den E hizkia kenduz, adibidez). Kontsumitzaileei egokitutako joera bat ere badago indarrean. Guri banaketa enpresa desberdinetik deitu digute, target eta biztanleria mota zehatz bati bideratutako produktuak ateratzea nahi dutelako. Eta biztanleria zahartzen ari dela ikusita, seniorrei zuzendutako formulazioak erabateko tendentzia bihurtu dira. Nutrizionalki egokitutako produktuak behar dute izan, jaten duten gutxi horretan elikagai guztiak sartu behar dituzulako. Lanketa bat egin behar da testura atsegina izan dadin... Gutxi jaten dute, baina jaten dutena atsegina suertatu behar zaie».

Hurrengo joerak zer-nolakoak izango diren buruan bueltaka darabilgun bitartean, Errenteriarantz jo dugu. Galdera ugari ditugu zorroan; esaterako, proteina falta haragi sintetikoarekin ordezkatu ahalko da? Gutxik uste dute hori; garestia da oso. Aurki, kapsulen kafe-makinak bezala, 3D inprimagailuak sukaldeko tresna arrunt bihurtuko zaizkigu? Zaila. Leartikerreko polimeroen saileko Mymat izeneko proiektua datorkit gogora, 3D inprimagailuentzako filamentu plastikoak sortzen baitituzte elikagai-sektorerako.

Ekonek: Hondakin organikoak hauts bihurtuta. Errenterian Aritz Lekuonarekin egin dugu hitzordua. Beste bazkide batzuekin batera, 2009an Ekonek sortu zuen, teknologia eta filosofia aitzindari batean oinarritutako enpresa berritzailea. Gaur egun sei bazkide dira. Ez dago gaizki, hirukoiztu egin baitute langile taldea. Ondoan bi makina ditugu, jakiak lehortzeko erabiltzen diren handi horien antzekoak, baina hauen berezitasuna erabiltzen duten teknologian datza: “errekuntza pultsukari bidezko gas-erregailua” izenekoa. Alegia, segundo bakar batean gasa ehun bat aldiz pizten denean, konbustioa beste horrenbeste aldiz burutzen da. Piztea hain azkarra denez, eragiten den bakoitzean, uhin edo pultsu bat sortzen du eta erregailuaren irteeran, konbustioaren berotasunaz aparte, ehun bat talka uhin edo pultsu lortuko ditugu. Orduan lehortu nahi dugun elikagaia mikro tantetan apurtuko da, eta gero lehorketa ganberan hauts fin-fina bihurtuko da.

«Sortzen duen beroa handia da, baina hain azkarra denez, ez ditugu proteinak hondatzen. Piztuta dagoen kandela batetik hatza azkar pasatzea bezala da, horrelako zerbait izango litzateke», argitu digu Aritz Lekuonak. Bi makina mota egiten dituzte, Pulse Combustion Dying, elikagaien munduan erabiltzen dutena, eta Spouted Bed Dying izenekoa, hondakin organikoak ongarri komertzialen formatura moldatzen dituena. Dagoeneko saldu izan diete Mundaka ondoan dagoen arrain irin fabrika bati eta Madriletik gertu dagoen pentsu fabrika handi bati, zeinak inguruko garagardofabriketatik jasotako legamia likidoa lehenik hauts bihurtu eta ondoren hori pentsu bihurtzen duen, proteina ugari dituelako.

Erretiroa hartu aurretik, Hegoafrikako ingeniari batek berak asmatutako teknologia opari egin zien euskaldun hauei, xede “berezia” emango ziotelakoan. Eta horrela suertatu da: elikagaien sektoreko azpiproduktuei bigarren erabilera ematen espezializatu baitira. «Mundu mailan gure konpetentzia hurbilena AEBetan dago», esan du Lekuonak.

«Elikagai sektorean botatzen dena ia-ia ekoizten dena baino gehiago dela esan daiteke. Gehienbat likidoak dira, proteinak, koipeak eta denetik daukatenak, eta horiek hauts bihurtzean aukera ematen dizu elikagai berriak sortzeko, bai pentsurako bai gizakion elikadurarako osagai berri bezala. Gizakioi dagokigunez, bi erabilera nagusi izan ditzake; elikadura sektoreko azpiproduktuekin jaki berriak sortzeko, birziklatuko bagenu bezala, edota ohiko elikagaiak hartu eta hauts bihurtuz formatu berriak sortzeko. Bestalde, goi mailako gastronomian erabilera argi bat izan dezakete, baita industrian ere, osagai naturalak bezala. Adibidez, A-4 itsaski lurrina jarri beharrean, benetako itsaskia sar dezakezu zopa batean eta kito».

Apaletan txipiroi-tinta hautsa, bakailao hautsa... mota guztietako hondakin organikoak sartu al dituzte hauek makinetan, ala? «Bakailao hautsa Hondarribiko bakailao enpresa baten ebakinekin egin dugu: xerrak egiten dituztenean, zati txiki asko bota egiten dira. Guk horiek hauts bihurtu ditugu». Orduan, esaterako, supermerkatuetako zaborretan bukatzen duten jogurt mordoek ba al dute beste erabilera bat? «Txerrien pentsuan nahasirik, noski».

Finantziazioa bilatzen duten bitartean, hainbat proiektutan dabiltza. Horietako bi Markina-Xemeingo Leartikerrekin batera lantzen dihardute; lehena, AEBetan zabaldu den moda bati jarraiki, zorro batean janari oso bat hauts formatuan kaleratzeko –ura nahasita, irabiatu bihurtzen da; kirolarientzat eta dietaren bat egiten ari direnentzat oso egokia–; bigarrena, hirugarren munduan desnutrizioa pairatzen duten haurrei laguntzeko Unicefek eta antzeko GKEk erabiltzen dituzten zorroen ingurukoa. Errezeta finko bat izaten dute; funtsean esne hauts eta kakahuete-gantza dute batez ere, kaloria eta proteina ekarpen handia behar izaten baitute, baina euskaldun hauek beste osagai batzuk gehitzen ari dira, sagarra, banana edota ekilore olioa, kasu (7k honetako azaleko argazkian agertzen den janari-zorroa da).

... eta datorren astean

AZTI: Zientzia berritzailea.

Plazera, egokitasuna eta jasangarritasuna dira, besteak beste, elikagai berrien ardatzak. Etorkizunean joerak nondik norakoak izango diren jakiteko, elikagaien alorreko ikerketan lehen mailako zentroa den honetara jo du 7K-k. «Batzuetan berritzaileegiak izaten gara gauden unerako», aitortu digu umorez Sofia Rocak, arlo honetako koordinatzaileak.

KARABELEKO LAGUNAK: Ikerketa baratzeetan.

Hernanin dituzten negutegietan bertako barazkien barietateak berreskuratzen dituzte eta kanpokoak sartu. Euskal Herriko lehen sektoreak, iraun ahal izateko, filosofia aldatu behar duela dio Oier Lurramendik. Etorkizuneko baratzeetan porruen ondoan, japoniar azak, Txileko tupinamboak eta antzeko landare «exotikoak» ikusiko al ditugu?

MUGARITZ JATETXEA: I+G goi mailako sukaldaritzan.

Hogei urte betetzen dituen jatetxe honetako I+G eta sormen zuzendaria da Dani Lasa, bere burua «ikerkuntzako sukaldari» gisa definitzen duena. Goi mailako sukaldaritzan etorkizunean ezarriko diren joerak zer-nolakoak izango diren jakiteko esparru ezin aproposagoa da. •