Azken berrogeita hamar urteko esperientziari kasu eginez, ikusten da, nahiz tarteka siglak eta gobernuak aldatu –batzuk eta besteek– Madrilera begira daudela. Bai Iruñean, bai Gasteizen, handik inposatzen duten batasun espainiarra gizarteratu nahian euskaldunen artean. Hori bai, era inteligentean noski. Ez dute beste helbururik, aniztasunaren eta desberdinen arteko gizarte berri bat sortu beharrean gaudela diotenean.

Horretarako, gaur egun, eta sekula ez bezala, EAJk ego Euskal Herriko «instituzio nagusi guztiak» eskura dituenean, euskaldunen etorkizuna bermatuko duen proposamen «berria bezain ausarta» aurkeztu digu.

Bi atal ditu; berdinen arteko harremanen aitorpen argia estatuekin, bata, eta ego Euskal Herriko lurraldean, egunen batean, etorkizuna erabakitzeko aukera onartuko lukeen espainiar konstituzioaren aldaketa, bestea.

Sekula ez da urrats luzeagoak emateko garaia. Hori «betiko» mezu pragmatikoa. Zer esango luke Sabino Aranak, gaurko EAJren jarrera ikusiz?

Honelako jarrerak ematen die bide espainiar demagogiari. Horrela Gaztelako historiografiari helduz, bisigodoen garai artaraino jotzen dute, Espainiar batasuna aldarrikatuz.

Dena dela, eta idatzitakoari helduz, esan beharra dago, Gaztelako historiografiari dagokionez, bisigodoetatik gaurdaino, Espainiako batasun sakratuarekin ari direla, gora eta behera, baino egia beste bat da. Garai haietan baino askoz geroago egin bai zuten nahasmen historiko hori.

Espainiako historiografiak eta gaur egungo «Constituzionalismo nacional» espainiarrak oso bereganatua du batasun hori, nahiz eta egiazko oinarririk ez duen. Erromatarren garaino joaten dira Espainiarren batasun horren bila, baina garai hartan ez zegoen horrelakorik.

Erromatarrentzat Espainia hiru probintziadun kontzeptu geografikoa zen: Tarraconense, Baetica eta Lusitania. Baina garai hartan, erromatarren boterea ezen aski bakarrik penintsula osorako eta gauza bera gertatu zitzaion bisigodoei, ez bai zuten horrelakorik lortu.

Beraz, gaurko espainiar nazionalismo-konstituzionalak aldarrikatzen duen garai hartako batasuna, mito hutsa da, eta ez besterik. Hori bai, mito indartsua.

Nahiz espainiar batasun sakratua aldarrikatu behin eta berriro, nazio oso ezberdinak bere baitan menderatzen dituen espainiar moduko estatu bat historiaren manipulazioan oinarritzen da. Manipulazioari aurre egiteko esan liteke nafarren aldeko tesia defendatzeko dokumentazio nahikoa badagoela, ez dagoena tesi»espainiar–ofizialaren» aldeko dokumentazio da.

Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba, Gaztelarekin edo Asturiasekin lotzen duen tesiaren aldeko dokumentaziorik ez dago. Eta badirudi horrelakorik ezer ez dagoenez, beraiek nahi dutena ez dagoenez, ez dagoela ezer, eta hori gezur borobila da.

Baskoniak batasun kultural eta linguistikoa zuen erromatarrak iritsi zirenean. Eta orduan Iruñean inguruan gizarte bat eratu zen, Iruñeko erresuma eta nafar errealitatea.

Horregatik, Nafarroa euskal identitatetik at balego bezala hartzean dago distortsiorik handiena. Horixe da dugun arazo historiografikorik larriena. 1200 inguruko testu legaletan «nafarrari» egiten zaio erreferentzia eta «nafar» hori herri xehea zen. Iparraldekoei oraindik baskoi edo gaskoi esaten zioten. Orduan, nafar izateak, baskoi izatea esan nahi du, baina baita independente ere, gaztelarren kontroletik at. Kronika Karolingioek «nafar» kontzeptu hori erabiltzen dutenetik, dokumentazioan naturaltasun osoz jasotzen da hori. Ez diote inoiz «gaztelar» esaten.

Mendebaldeko lurraldeak; Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabak, Gaztelaren barruan izaera garrantzitsua izan arren, horrek ez du esan nahi Nafarroatik kanpo zeudenik. Lurralde bakoitza independentea zen eta Gaztelarekiko harremanak, bakoitzak bere aldetik itunez finkatu zituzten. XVII, XIX eta XX. mendean lurralde hauek kontzientzia politiko erreala hartzen dutenean, berriro ere Nafarroaren inguruko batasun horretan bildu ziren. Gero hori gauzatzen jakin ez bada ere.

Bisigodoek penintsula menperatu ez balute, desagerturik egongo lirateke sueboak, bandaloak eta alanoak, beste asko bezala. Horrelako herri transumante batek, ez badu lurralde bat menderatzen –feudalki gainera– menperatua eta suntsitua izaten da.

Baskoiak ordea, erromatarren aurretik hemen mantendu gara. Hor 3.000 urteko historia dago egiteko eta Gaztelarren barruan egin duena, historia horren atal bat besterik ez da.

Bisigodoek Erromari traizio egin zioten bitartean, Nafarroak erromatar legezkotasuna jarraitu zuen. Nafarroaren erromatar legitimazioa frogatzen duten datu ugari dago. Horixe da gure nukleoa; Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Errioxan bizi direnen gune legitimoa.

Beraz alde handia zegoen Gaztela eta Nafarroaren artean, nahiz espainiarrak loturak ikusi nahi han–hemenka, egia beste bat da. Ukaezina baita, XIV-XV. mendeko Gaztela estatu erabat feudala zela. Garai haietan Gaztelak ez zuen dokumentazio zentralik, ezta artxibategirik. Nafarroak aldiz, 1250 urtetik «Kontuen Ganbaran» bere estatu artxibategi aberatsa zuen, ia-ia, XX mendera arte iraun zuena.

Egungoa ezagutzeko, aurretik gertatutakoa ezagutu behar dugu. Historialariak eta batez ere historiaren ezagutza zabaltzeko ardura dutenek jakin beharko lukete bereizten, beraiek nahiko luketen gizartea eta azterketa historikoa. Ez baita gauza bera historiografia eta doktrina politikoa.

Haurrei eskoletan historia nazionala irakatsi behar zaie. Egia garbia, mozorrorik gabea. Euskal Herria eta euskaldunen iragana lantzen duena, etorkizuna bermatzeko. Eta historia nazional hori badugu, ez dugu asmatu beharrik. Ez bai gara espainolak, euskaldunak baizik. Hori da erronka.

Historia, historiografiak, gure ondare historikoak esaten duena da, euskaldunak baturik egon garenean, aske izateko aukera izan dugula, gizarte aske bat osatu dugula. Orain ere, horren beldur daude.

Behar bada Pedro Sánchez jaunak ez dauka adore politikorik oraingoa bezalako erantzukizun historikoa bere gain hartzeko, edo bestela, La Moncloan mantentzen dutenek ez diote uzten. Berdin dio, kontua da gizarte abertzaleak ikusi duela, heldu dela erabakiak hartzeko eta gauzatzeko ordua. Erabaki zuzen, serio eta ezeztaezinak. Heldu nahi dugun helmugara heltzeko, behar diren borondateak batuko dituzten erabakiak.

Orain da garaia.