Txikitan aititari baratzera laguntzen nionean, esaten zidan Loiura sartu berri ginela. Nik ez nuen ezer ulertzen: nola egongo ginen Loiun, inguratzen gintuen guztia, gure etxea, trenbidea, errota… Erandion bazegoen. «Barrendegi batean baikaude», esaten zidan. Muturra okertzen nuen nik, horrek zer esan nahiko zuen galdezka. Baina hiru segundo geroago, altzurtxuari heldu eta ahaztu egiten nuen kontua; total, zer axola zuen barrendegi batek, zuloak egin behar zirenean.

Orain, zaharragoa naizenez eta badakidanez barrendegiak zer diren, erakargarritasun berezia pizten dute nigan, umetako oroitzapen haren eta bere mugen bereziaren fruitu. Izan ere, gizakiok geure artean bereizteko mapetan marraztu ditugun mugek izan dezaketen izaera apetatsuaren beste adierazpen bat da barrendegia.

Guri gustatu ala ez, mugak existitzen dira. Ez gara hasiko beharrezkoak diren edo haien ospe txarra justifikatua den eztabaidatzen. Baina saihetsezinak dira, hor daude eta hor jarraituko dute. Muga horiek nola ulertzen ditugun da gakoa, pertsona bidaiariarentzat behintzat. Etete-puntutzat, banantze-marratzat, beste pertsonekiko oztopotzat hartzen baditugu, ondorioak ez dira onak izaten.

Aldiz, elkargune gisa ikusten baditugu, elkartrukerako gune gisa, inorena ez den baina guztiena den lur gisa… ikuspegia erabat aldatzen da. Horregatik, bidaiatzen ibiltzen garenon helburuetako bat mugak zeharkatzea dela esaten didatenean, niri honela erantzutea gustatzen zait: «gelditu eta mugak eurak bizitzea ere har dezakegu helburu gisa».

Nolanahi ere, gizataldeen, herrien, nazioen edo estatuen arteko lurralde-mugaketaren lerro guzti-guztiak artifizialak dira. Irizpide identitarioen, biziraupenaren, interes politikoen, ekonomikoen, patrimonialen araberako konbentzio adostuak edo behartuak dira. Eta askotarikotasun horretan, zenbait arrotzak, bitxiak, harrigarriak eta, batzuetan, kartografia dalindarraren gogamenaren berezkoak izan daitezke.

GERTUKOAK

Ez da oso urrutira joan behar aurkitzeko. Nire haurtzaroko Txorierriko bailara barrendegi apetatsuz beteta zegoen. Azkenik, zentzutasuna nagusitu zen eta 1998an egoera zuzendu zen, lurraldea berrantolatuz. Baina Euskal Herrian badira oraindik muga batzuk, Petilla de Aragonetik, Zaragozako nafar barrendegi eta Ramon y Cajalen sorterria, Villaverde haraneraino, Bizkaiko Enkarterrietako kantabriar uhartea, XV. mendean konde batek mahai gainean bostehun mila marabedi jarri zituelako sortua.

Kasurik ezagunena Trebiñukoa da, Araban dagoen barrendegia, Burgosi dagokiona. Nafarroako Antso Jakitunaren eta Gaztelako Alfontso VIII.aren arteko liskar eta trukeen oinordetza da, 1833ko “Espainiako Lurralde Banaketan” sinatua. Baina badira gehiago ere. Oso ezaguna ez den eta oso bitxia den kasu bat Villañoko La Cerca da, Urduñako Losa haranari egindako haginkada ñimiño bat. Karlos I.a enperadoreak eta bere amak, Joana I.ak, Bizkaiko hiriari oparitu zioten, bere populazioak komuneroen aurrean emandako laguntza eskertzeko. Eta Urduña bera da beste bat, Bizkaitik kanpoko Bizkaia, Burgos eta Araba artean.

«Askok pentsatu ohi baitu Nerbioi ibaiak Burgosko mugetatik egiten duela hutsera salto, baina ez da horrela, ur-jauzia oso-osorik Amurriokoa baita»

Bitxia den beste muga bat oso hurbil dago aurretik aipatutako mugatik, Gorobeleko mendilerroaren gainean baitago, edo Salvadakoan, nahiago bada. Bertigoa ematen duen muga bat da, amildegiaren ertzean bertan egiten baitu bideak aurrera. Baina batzuetan metro batzuk urruntzen da bertatik, Santiago Mendian adibidez. Muga nahasia sortzen da hor, eta pertsona askori gaizki ulertua eragiten die; askok pentsatu ohi baitu Nerbioi ibaiak Burgosko mugetatik egiten duela hutsera salto, baina ez da horrela, ur-jauzia oso-osorik Amurriokoa baita.

Baina muga berdingabe bat baldin badago, hori Faisaien uhartea da, Konpantzia, munduko jabekidetzarik txikiena. Figura juridiko hori subiranotasun partekatuko lurraldeei dagokie, kasu honetan Espainiako eta Frantziako estatuen artean banatzen da. Sei hilabetez lehenengoaren jabetzakoa da, eta beste sei hilabetez bigarrenarena.

Lau barrendegi uzbeko eta bi tajik daude Kirgistanen, tajik bat Uzbekistanen eta kirgiz bat Uzbekistanen, iragan sobietar komunaren ondorioz abisurik gabe mugak zeharkatzen dituzten errepideez gain

Bidasoaren erdian dago, Irun eta Hendaia artean, eta bietatik administratzen bada ere, ez dago haiei edo eskualde edo probintzia bakar bati atxikita. 1856an, bi herrialdeek Baionako ituna sinatu zuten; horrela, haien mugak zehazten zituzten mugarriak finkatuta geratu ziren. Ordura arte lur neutrala zen Faisaien Uhartea, mugaren bi aldeetako arrantzaleen arteko gatazka iturri zen, eta arazoa konpontzeko, «ez zuretzat ez niretzat, biontzat eta txandaka» erabaki zen. Ordutik, Antartika edo Titikaka lakuaren antzekoa da, baina miniaturan.

URRUTIXEAGO…

Urrutixeago, baina hurbil, Llivia dago, Frantziak inguratutako herrixka girondarra. Rihonor de Castilla da beste bat, Zamora eta Bragantza artean banatuta dago, eta portugaldarrentzat Rio de Onor deitzen da. Baina herritarrei, bizitza konplikatzen ez dutenak, galdetzen diezunean, Povo de Cima eta Povo de Abaixo esaten dizute.

Gibraltarren bezala aireportu bati itsatsita dauden mugen kontuak ere badu bere grazia, Itsasartea zeharkatzen duen munduko muga-segmenturik laburrenak bezalaxe; Maroko eta Velez de la Gomera arteko 84 metroak dira. Pirinioetara bueltan, “periclave” bat topatu daiteke, atzerriko lurraldea zeharkatuz bakarrik irits zaitezkeen lekua: Os de Civis dauka izena, eta Andorratik iristen den herrixka lleidarra da.

ANABASA

Orain bai, urrutira goaz. Barrendegiei lotutako kasurik eroena India eta Bangladesh arteko chitmahal-en kasua izan zen. 170 baino gehiago ziren, eta batzuk besteen barruan zeuden, biztanleen bizitza ezinezko bihurtuz. Zentzugabekeria hori ez zen 2015era arte konpondu, eta, oraindik baten bat geratzen bada ere, ez da lehengo basakeria.

Muga arrotzak asko daude, Senegalen barneratzen ari den Gambiarekin gertatzen den bezala. Edo Txile eta Norvegiako estutasuna; toki horretan, deskuidatzen bazara, itsasora eror zaitezke

Dena dela, oraindik ere badira horrelako egoerak, behinik behin bitxitzat jo ditzakegunak, bidaiatzen ari zarenean erotu egin zaitzaketenak. Adibidez, Kirgizistan, Uzbekistan eta Tajikistan arteko anabasa, Fergana eta Batken inguruan: lau barrendegi uzbeko eta bi tajik daude Kirgistanen, tajik bat Uzbekistanen eta kirgiz bat Uzbekistanen, iragan sobietar komunaren ondorioz abisurik gabe mugak zeharkatzen dituzten errepideez gain.

Muga arrotzak asko daude, Senegalen barneratzen ari den Gambiarekin gertatzen den bezala. Edo Txile eta Norvegiako estutasuna; toki horretan, deskuidatzen bazara, itsasora eror zaitezke. Keniato-Tanzaniako muga zuzenak egiten duen izkina da beste bat, zeina Victoria erreginak Alemaniako eta Prusiako Gilermo II.ari egindako ezkontza-opari bati baitagokio, Kilimanjaro berari, hain zuzen. Eta zer esan Bagorri-Nassauko nahaspila itzelari buruz... Edo Baarle-Hertog dela esan behar da? Edo Belgika? Edo Herbehereak? Erantzuna aldatu egingo da, seguruenik, hurbiltzen zaren balkoiaren aldearen arabera.

Aipatutako muga horiez guztiez aparteko beste kapitulu bat tripuntuena da; hiru mugak bat egiten duten gune zehatzari deitzen zaio horrela. 62 daude Afrikan, 48 Asian, beste hainbeste Europan eta 15 Amerikan. Eta horietatik 9, tripuntu bikoitzak dira, Andorra, Espainia eta Frantzia arteko biak adibidez. Kasurik bereziena, agian, Caprivi-ko Zerrendakoa izango da, non, ia elkarri itsatsita, Namibia, Zambia eta Botswanaren artean muga bat dagoen, eta beste bat Botswana, Zimbabwe eta Zambiaren artean.

Planetako mugarik laburrena hortxe dago, hain zuzen ere, Botswana eta Zambiaren arteko 150 metroetan, Cuando ibaiaren bokala Zambezi ibaiarekin gurutzatzen den puntuan dagoen Kazungula zubiaren gainean. Nolanahi ere, inongo tripunturik enblematikoena, dudarik gabe, Paraguai, Brasil eta Argentina lotzen dituena da, Parana eta Iguazu ibaiek bat egiten duten tokian.

UR-JAUZIAK

Iguazun, tripuntutik gertu, muga natural ikusgarrienetako bat dago: ur-jauziak. Esan daiteke argentinarrek ikuskizuna eskaintzen dutela, eta brasildarrek harmaila. Ez daukate zerikusirik Victoria ur-jauziarekin, zeina Zambiatik Zimbabwera doan Zambezi ibaian kokatzen baita; ezta Niagararekin ere, Kanadatik AEBetara bidean. Xumeagoak direnak, baina edertasun mitikokoak, Rhin mendikoak dira, Suitza eta Alemania artean jauzi egiten dutenak, herrialde suitzarreko Büsingen am Hochrhein barrendegi alemaniarretik kilometro gutxira.

Dramatikoagoak diren mugak dira gerrak eta segregazioak eragindakoak. Eta gehiegi dira; Ipar Korearen eta Hego Korearen arteko eremu desmilitarizatua adibidez, edo Saharahui Errepublika Arabiar Demokratikoan okupatuta eta libre dauden eremuak bereizten dituzten Marokoko harresiak

Kontinenteen arteko mugak ere ezartzen ditu naturak, Thningvellir-en eta Islandiako Bru Milli Heinsalfa-n adibidez, non Amerika eta Europa lotzen diren; edo mendikate handien artean, Karakorum-eko Errepideko Hiru Mendien begiratokian bezala, non altuera lehiaketa batek aurrez aurre jartzen dituen Hin-dokush, Karakorum eta Himalaia.

Beste puntu batzuek meridianoen pasabidea markatzen dute, Greenwich-en adibidez, edo paraleloena, hala nola Australiako eta Argentinako Kaprikornio Tropikoa, Mexikoko Cancer, Finlandiako zein Norvegiako Zirkulu Polar Artikoa, edo San Antonio de Pichincha-ko Munduaren Erdiguneko bi hemisferioen arteko lerroa, Ekuadorren.

Dramatikoagoak diren mugak dira gerrak eta segregazioak eragindakoak. Eta gehiegi dira; Ipar Korearen eta Hego Korearen arteko eremu desmilitarizatua adibidez, edo Saharahui Errepublika Arabiar Demokratikoan okupatuta eta libre dauden eremuak bereizten dituzten Marokoko harresiak.

Badira harresi historikoak ere, Adrianorena, Txinako Harresia edo Berlingoa, esaterako; baina beste batzuk gaur egungoak dira, mingarriki: hala nola Palestinan, AEBetan, Ceuta eta Melillan, Zipren edo Erdialdeko Asiako “taneetan” daudenak. Portzierto, Euskal Herrian zerbait badakigu honetaz. Nahikoa da Entzia eta Urbasa artean oinez buelta bat ematea ‘Nafarren Harresia’ ikusteko, 1928az geroztik Arabako partzuergoen eta Ameskoako lurraldeen artean 7 kilometroko gatazka historikoak ixten dituena.

Badira, halaber, «mugarik gabeko» kasuak: zehaztu gabeko mugak lirateke, hala nola Patagoniako Izotz Eremua, Txile eta Argentina artean, Fitz Roy mendiaren eta Murallón muinoaren inguruan. Izan litezke terra nullus kasuak ere, Sudan eta Egipto artean dagoen lur zatia kasu, inork erreklamatzen ez duena. Eta, amaiera gisa, mikronazioen muga ez-onartuak aipatuko ditut, txantxatik, megalomaniatik edo aldarrikapenetik sortuak, denetik baitago. Baina hauek beste baterako utziko ditugu.