«Artea egin dezakezu zure amaren ezkontzako urrezko eraztunarekin eta baita zakar poltsa batekin ere. Artea izateko arriskua edozerk dauka»

Egunerokoari heldu eta intuizioari jarraituz iritsi zen Sahatsa Jauregi eskulturara. Euskal tradizioko korronteetatik aldenduago, lagunartean eta elkarrizketan sortzea du gustuko. Han eta hemen egon dira bere lanak ikusgai, eta toki berrien bila segitzen du etengabe.

Pertsona baten tripetan sartzea bezalakoa da artista baten estudioan sartzea, erakutsi nahi duena eta ezkutatu nahi duena, guztia baitago agerian: jada egindako lanak, prozesuan daudenak, eta ziurrenik zakarrontzian bukatuko dutenak. Bere estudioan eta tripetan sartzeko baimena eman digu Sahatsa Jauregik (Itaparica, Brasil, 1984) eta bertan elkartu ginen Bilboko San Frantzisko auzoan, autoen tailer baten gainean, gustatzen zaion moduan, objektuz eta jendez inguratuta. Nahiz eta bere esanetan «nahiko hutsik» topatu dugun estudioa; Gijoneko erakusketa batean baitaude bere azken lanak, eta berrietan murgiltzeko unea omen da. Artea bera jakintza lekutu gisa ulertzen du, eta artea kontenplatzeko denbora behar den bezala, erantzuteko ere tarteka denbora hartzen du Jauregik. Behin hitza hartuta, bizi bezain garbi hitz egiten du, gogoz, barrutik, hori ere tripetatik.

Jaso dituzu sariak, erakutsi dituzu zure obrak izen handiko erakusketetan, baina hastapenetara joko dugu. Nondik edota nola iritsi zinen eskulturara? Ez da egun batean esnatu eta atzera bueltarik gabe hartzen duzun erabaki bat. Orain atzera begiratu eta badaude faktore batzuk garrantzitsu moduan identifikatzen ditudanak. Nire haurtzaroko testuingurua, adibidez, esanguratsua izan da. Ez horrenbeste eskulturarekin, gurasoak ez datoz arte mundutik, baina harreman handia izan dute objektuekin; merkantziaren fetitxismo horretan hazia naiz. Latinoamerikan bizi izan ziren urte askoan, ni ere bertan jaio nintzen; garai horretan zein Euskal Herrira itzuli ginenean beraien diru iturria gauza artisauak saltzea zen, nahiz oso modu prekarioan izan. Txikitatik jaso izan dut faszinazioa artisautza arloko elementu eta objektuekiko. Eskulturarako nire lehenengo hurbilketa gehiago da artisautzatik edo inguratzen gaituzten eguneroko objektu horietatik, instituzionalizatuta dagoen arte praktika batetik baino.

Baina gero Arte Ederrak ikasi zenituen. Bai, eta Arte Ederrak Leioan ikasi izanak nolabaiteko familiarizazio bat suposatzen du eskulturarekiko. Akademian, paisaian, instituzioetan edota galerietan oso txertatuta dagoen diziplina bat da eta pisu izugarria du euskal testuinguruan; horretaz ere kutsatu izan naiz. Baina unibertsitatean ez nuen harreman zuzenik izan eskulturarekin; oso kode zaila iruditzen zitzaidan eta zerbait pop-agoa behar nuela iruditzen zitzaidan. Nik ikasi nuen garaian eskultura abstraktuarekiko harreman handia zegoen; eskultura mota bat diskurtso batzuekin lotuta zegoen, hizkera propio batekin, Lacan psikoanalistaren teorietan oso oinarrituta zegoena. Niri hori guztia oso iritsezina iruditzen zitzaidan. Unibertsitatea bukatutakoan berriro jatorrira itzuli nintzen, eguneroko objektuekin harremantzera, eta hor hasi nintzen eskultura egiten, jada existitzen ziren objektuetatik abiatuz.

Unibertsitatera itzuli zara, irakasle lanetara. Bai, lotu ez ninduten erreferente horiek orain ni ari naiz ikasleei transmititzen [barrez]. Arte Ederretan belaunaldi berri bat sartzen ari da eta eskultura departamentuan hori asko islatzen da. Oso interesgarria da praktika aktiboa duten eskulturgile asko sartzen ari direla, ia guztiak emakumeak; beste erreferentzia esparru bat darabilte, guri horiek balio digutelako, eta hori transmititzeko gai gara orain.

Nondik abiatzen zara sortze prozesuan? Konturatu naiz nire metodologian, metodologiarik baldin badaukat, abiatzeko aitzakia txiki bat behar dudala. Aitzakia horrek itxuraz geroz eta garrantzi gutxiago izan, hobeto; modu horretan aitzakia hori zeharkatzen duzulako eta aukerak irekitzen dizkizulako hortik abiatuta proiektu bat garatzeko. Pablo Mate lagunak esaten du sinplea denak jarraipen bat daukala, eta konplexua dena bere baitan ixten dela. Batzuetan ez dakit zer den nahi dudana, baina aitzakia horretatik abiatzen naiz ekoizpen sistema bat abian jartzeko, eta prozesuan jasotzen dudana da ea zer nahi dudan galderari erantzuten diona.

Azkenaldian oso aberasgarria iruditzen zait argazkien eta eskulturen arteko harremana. Estudioan eskultura irekiekin nagoenean [oraindik bukatu gabekoekin], lagunak gonbidatzen ditut eta elkarlanean eskulturak osatzen ditugu. Horien irudiak hartu eta nire erronka izaten da eskultura bizidun horiek eskultura hotzetara itzultzea. Batzuetan argazki saiotik sortzen ditut piezak; beste batzuetan, argazki saiorako baliagarriak izango diren pieza batzuk propioki sortzen ditut, eta gero moldatu. Interesatzen zaizkidan gauza asko zeharkatzen dira eta prozesu aberasgarria osatzen da.

Imajinario kolektiboan eskultorea bakarrik material astunekin lan egiten duen jenioa izan ohi da. Zuk prozesuak kolektibizatzeko apustua egiten duzu. Zergatik? Lagun batek zera esan zidan: “Zuk eskultura egiten duzu akonpainatua sentitzeko, ezta?”. Eta egia da; aitzakia bezala jartzen dut batzuetan eskultura ni eta nire lagunen artean, eta aitzakia horrek mantentzen gaitu elkarrekin, edo helburu batekin, behintzat. Ni oso soziala naiz eta pila bat gustatzen zait jendearekin egotea, prozesu kolektiboak egitea eta harreman afektiboak eta lana elkartzea. Sorkuntza prozesuetan gertatzen diren elkarrizketekin pila bat disfrutatzen dut.

Erakusketa bat dudan bakoitzean, nire lagun komitea elkartzen dut eta mahai gainean jartzen dut zer dudan; nahiko eginda egon behar du erakusteko unean, nik ere helduleku batzuk izateko. Izan ere, sormen prozesuaren hasieran erakustea oso pornografikoa iruditzen zait, inora ez doazen pausoak ematen noalako oraindik, eta lotsa ematen dit hori erakusteak; baina zeri heldu badudanean, prozesu horiek konpartitzen ditut. Argazkiak egitearena ere bada aitzakia bat eskultura modu kolektiboan ulertzeko.

Materialaren aukeraketa arlo ekonomikoarekin lotuta egon ohi da. Material oso ezberdinak hautatu izan dituzu. Zerk eraman zaitu hautu bakoitzera? Aurkitutako objektuekin hasi nintzen; horien errealitate ekonomikoa ez da orain erabiltzen dudan altzairuarena, eta horrek harreman zuzena du ibilbidean zehar ekonomikoki egoera egonkorrago batera iristearekin, nahiz eta halere oso prekarioa izan. Nire kasuan nik egiten dut ia guztia; arte ekoizpen bat garestitzen duena prozesua externalizatzea da; hau da, maketa bidez lan egin eta besteren batek ekoiztea, adibidez. Nire kasuan ia guztia nik egiten dut, eta modu horrek ahalbidetzen dit prozesua kontrolatu ahal izatea, eta erabakiak azkarrago hartzea. Askotan nik ez dakidalako zer den egin nahi dudana, eta zaila egiten zait maketa batek espazioan nola funtzionatuko duen jakitea; hor badago niri egonezina sortzen didan amildegi bat: Nik egindako plano honek merezi du eskalan handitzea nik prozesuan interbenitu gabe?

Materialei dagokienez, aldi berean, egia da azken boladako eskulturaren joera organikoak diren materialetara itzultzea dela, degradatzen diren materialetara. Mundu amaieraren sentsazio kolektiboa eskulturara ere iristen ari da, eta permanentziaren ideia hori uste dut ez dela artista gazteen arduretako bat. Hori esaten dut eta aldi berean ni altzairuarekin lanean ari naiz [barrez] .

Hain eremu zabala zehaztera jotzeko baduzu arau edo prozedura autoinposaturik? Artista izatea, nire ustez, autoritate introiektatu bati entzuten jakitea da. Artea egin dezakezu zure amaren ezkontzako urrezko eraztunarekin eta baita zakar poltsa batekin ere, edota esperientzia batekin, poema batekin… Artea izateko arriskua edozerk izan dezake. Eta hor, badaude muga batzuk norberak jartzen dizkionak bere buruari, eta borroka konstante bat da. Prozesuan arreta handia izatea eskatzen du, eta batez ere hartu dituzun erabakiekin konprometitzea eta horiek aurrera eramatea eskatzen du.

Erakusketen kasuan, adibidez, komisarioak eragiten al du? Nik aurkitu ditudan komisarioak gehiago arduratu dira bitartekaritza lanetaz, zuk egindako erakusketa hori testu bidez jasotzera, erakusketaren barne erabakiak hartzera baino. Euskal Herriko testuinguruak badauzka berezitasun oso konkretuak. Horietako bat da artista pila bat daudela eta komisario oso-oso gutxi. Badirudi jende gutxik hartu nahi duela horrelako autoritate figura edo leku bat besteekiko. Komisario edo arte kritikariak sarritan egoten dira bekak zein artistari eman erabakitzen diren espazioetan, adibidez, eta boterea dute. Ez dakit zer den, agian pudorea ematen du beste batek egindakoari hitzak jartzeak, agian lengoaia arazo bat da, edo botere hori lekutzearena… Kontua da sekulako ekoizpena dagoela eta oso komisariotza eta kritika gutxi. Beste leku batzuetan parekoagoa izaten da; kuriosoa iruditzen zait.

Hartzailea presente al duzu sortzen zabiltzanean? Nire autoritate komitea barnean daukat sortzen dudanean, eta bai pentsa dezaket batek edo bestek zer pentsatuko duen, baina ikuslea, masa bezala, ez dut presente izaten; izen eta abizenak dituzten pertsonak izaten ditut. Beldurrak beti behar du lekutze bat. Zenbat eta konkretuagoa orduan eta zilegiagoa da beldurraren sentsazioa. Hortik jota, izen batzuk egon daitezke bueltaka, aldakorrak direnak garaiaren arabera, baina hor dabiltzanak.

Uste duzu berdin ikusten direla zure obrak Tabakaleran, Arcon, edo Gijonen? Estatu espainol mailan, sare sozialekin edota oso zentralizatuta dauden espazioetan, Arcon adibidez, badaude kode partekatu batzuk, eta iruditzen zait ez dela hain ezberdina izango; gehienbat eskulturari dagokionez, non lengoaia ez den hain argia. Obren inguruko hitzaldiak edo performanceak egin ditudanean, bai, moldatu behar izan dut, baina eskulturak badu zer edo zer gaizki interpretatua izateko prest dagoena, zentzu onenean.

Nik azken erakusketan erabiltzen ditudan kodeak, adibidez, oso unibertsalizatuak daude, edo behintzat testuinguru zabal batean parte hartzen dute. Uste dut aldaketa handiagoa dagoela artearekiko duzun hurbiltasunean, atxikimenduan, ea praktikatzen duzun... Esango nuke Mallorcako artista batek eta Oiartzungo batek nire lana irakurtzeko kode antzekoak erabiliko dituztela.

Oso lan ezberdinak egin dituzu. Hernaniko hilerrian baduzu obra berezi bat… Eskultura publiko bat da funtzio sinboliko konkretu bati erantzuten diona. Hernaniko Udalak Esku Hutsik elkartearekin batera eskari bat egin zidan; hilerrian dolu perinatalari eskainitako espazio bat nahi zuten. Lehen aipatutako norberak jarri beharreko arau horiek orain kanpoan zeuden, eta hori ere bada erronka: Nola egin dezaket nik egiten dakidan hori egiteko eta zuri balio izateko?

Erakusketetan ez bezala, oraingoan interakzioan ere pentsatu behar nuen, erritualaren funtzioa beteko zuen akzio posible bat pentsatu behar nuen; erakusketarako lan bat egitean, aldiz, kontenplaziora eta hausnarketara egokitzen da. Baina hemen bazegoen zer edo zer; bertara joaten ziren gorputzek egin ahal izango zuten zerbait behar zen. Horizonteen mugatik at dauden espazioetan pentsatzea interesgarria izan zitekeela bururatu zitzaidan, eta lur azpia eta zerua hartu nituen espazio posible bezala. Piezak badauka zulo bat bi metro lurperatzen dena eta pieza horretan eskutitzak erre daitezke edota errautsak lur azpira bota. Hor badago horrelako liturgia bat, ekintza sinboliko bat agian dolu horretan lagundu dezakeena. Halere, oso kontziente naiz dolua bezalako prozesu zailetan ohitura berriak txertatzea zeinen zaila den, baina aukera hori eman nahi genuen.

Kanpotik iritsitako beste enkargu bat Sortuk Txiki eta Otaegiren fusilamenduaren 50. urteurrenaren harira egindakoa da. Joko arauak argiak ziren kasu honetan: “Askatzera lotuak” leloari erantzungo zion eskultura bat izan behar zen. Egia da artistok, orokorrean, edo behintzat nire ingurukoek, badiogula halako mesfidantza puntu bat literalitateari, hitzen eta irudien harremana oso konplikatua baita. «Askatzera-lotuak» harremanean iruditzen zitzaidan «askatzera» zela inporta zuen hitza eta «lotuak» izan zitekeela keinua. “Askatzera lotuz eraikitzen da” izan zen nire jokoa eta hor ekintza sartzen da, modu horretan aurkitu nuen erantzuna. Egiten ari nintzela ikusi nuen izan zezakeela itzulpen bat giza gorputzarekin harremanean, eta hor etorriko da bigarren partea, irailaren 27an ikusiko dena Anaitasunan.

Musikariekin izan duzu hartu-emana. Nola ikusten duzu beste diziplinekiko elkarrizketa? Arte eszenikoetara dedikatzen garenok arrakala handi bat sentitu ohi dugu, gurea errepresentazio zaila edo ez ulertua dela kulturako beste alor batzuekin konparatuz. Batez ere bere funtzionatzeko motorra ez delako horrenbeste narratiboa, badu absurdutik asko, inkontzientetik lan egitetik… Eskultura edo artea egiten duzunean martxan jartzen dira alor psikologiko eta erreflexibo propio batzuk, lengoaia jakin batekoak. Agian horrek sortzen du sentsazio urrun hau, literaturak, musikak edo zineak sortzen ez duena.

Hori hala izanik ere, badago beste errealitate bat: egunero ari gara gure inguruan ditugun objektuekin harremantzen; erabakitzen dugu zein aulki nahi dugun, zein argazki zein markotan jarriko dugun etxean; harreman zuzen bat dugu irudi zein objektuekin. Elkarlaneko proiektuetan interesatzen zaidana eskulturatik abiatuz beste esparru batzuetara moldatu ahal izatea, egokitzapena egitea.

Asko interesatzen zaizkidan proiektuak izan behar dute, lehenago ditudan harremanetatik abiatutakoak. Nik ez dut nire burua eszenografia zerbitzuak egiten ikusten, baizik eta konfiantzazko afektu harreman batetik abiatuz elkarrizketa horiek eraikitzen.

Herritarrengandik urrun dagoen diziplina bat dela esango zenuke? Faktore ezberdinak daude hor. Horietako bat da arte garaikidea tradizionalki oso praktika burgesa izan dela, artea objektu bezala oso emana dela espekulaziora. Zuri 20 euro kostatu zaizun gauza batek 200.000 euro balio ditzake, oso fluktuantea da horren balio erreala eta merkatuan daukan balioa. Artea zer den eta zenbat balio duen ideian konfusio asko sor daitezke, eta gizartearentzat ulertzeko zaila izan daiteke, merkatuak dituen prozesu fluktuante eta posizio muturrekoengatik.

Bestetik, artea kontsumitzen duen jende asko artista ere bada, eta horrek pentsarazten dit arte praktikan garatzen direla mekanismo batzuk zerikusia dutenak prozesu inkontzieteekin edota identifikatzeko zailak diren sentsazio eta intuizioekin. Guztiz Mendebaldeko pentsamendu produktibista arrazonialistatik kanpo dauden jakintza batzuk, alegia, oso erakargarriak eta baliagarriak direnak bizitzan, eta horregatik ez da arraroa artean gabiltzanoi artea gustatzea. Agian jakintza hauek gehiago sozializatu behar dira, harreman intuitiboago bat izan behar dugu inguratzen gaituen horrekin. Agian modu horretan errazago irits gaitezke arte erakusketa bat disfrutatzera. Hori eta praktika eta ikaskuntza; hau jakintza situatu bat da. Agian lengoaiarekin lan egiten duten diziplinak baino praktika exijenteagoa da, lengoaiari oso txertatuta daukagulako gure egunerokotasunean, beste harreman mota bat daukagulako narrazioarekin, hizkerarekin… Uste dut hortik ere badugula zer hausnartua.