Familiei bortxaz kendutako haur indigenen testigantzak

Mende eta erdiz, Estatu Batuek eta Kanadak, bertako herri indigenak asimilatzeko, familietatik umeak indarrez hartu eta ehunka kilometrotara zeuden barnetegietara eramaten zituzten. Ehunka barnetegi zeuden eta dozenaka mila haur bahitu zituzten. Orain, eskola haietako testigantzak bildu eta politika sistematiko horren neurria bistan utzi dute, gertatutakoaren zauriak elkarrekin sendatzeko.

Kalifornia iparraldeko Klamath ibaiaren haranean ez da izokinik igo mende bat baino gehiagoz. Hamarkada ugariko borrokaren ostean, iaz ibaia “gatibatzen” zuten dikeak eraistea lortu zuten, eta ospatzeko, bertako herrietako gazteek kayakez egin dute ibaiaren jaitsiera aurten. Izokina ere Klamath ibaian gora etorri da berriz ere. Eta antzeratsu, karuk eta yurok hizkuntzak leheneratzea ere nahiko lukete Los Angeles edo San Frantziskotik oso urrun dirudien bazter honetako indigenek. Karuk hizkuntzak jatorrizko bost hiztun baino gutxiago ditu, baina hura ez galtzera engaiatutako komunitatea ere bada. Sendoagoak ziruditen urtegien harresiak botata, XX. mendean jatorrizko hiztunei egindako bidegabekeriak sendatzeko bidea ere bada hizkuntza ikastea. Baina, horretarako, familiengandik urrundu eta hizkuntza ahantzarazi zieten haurrek bizitako infernua ere gogora ekarri behar da.

Batzuek gogotsu irakasten diete hizkuntza belaunaldi berriei, baina bada beldurra edo, besterik gabe, hizkuntzarekiko ezaxola ageri duenik ere, haurtzaroan jasandakoaren ostean. Denak bat datoz, baina, Kaliforniatik Atlantikoko kostalderaino milaka umerekin barnetegietan egindako asimilazio-politikek gaur egunera arteko ondorioak dituztela. Eta berandu baino lehen hura sendatzeko asmoa duten testigantzak biltzeari ekin diote AEBko herri indigenek, aurretik Kanadan egin zuten bezala.

Kaliforniatik lau mila kilometrora, New Yorkeko estatuan, 85 urteko Elliott Tallchief-ek bost urte zitueneko oroitzapenak dakartza. Gizarte-langile batek gurasoengandik aldendu zituen bera eta arreba, eta gero bata bestearengandik ere bereizi zituzten. «Gogoratzen dut gure hizkuntza erabiltzeagatik zigortzen gintuztela. Ilaran jarri, dutxa hotzetan sartu eta xaboiarekin ahoa garbitzen ziguten. Egiten genuen guztia txarto zegoela sinetsarazi ziguten. Edo haien modura egin, edo jipoia». NABS edo Natibo Estatubatuarren Barnetegi Eskoletako Sendatze Koalizioak eratutako bilkuran mintzatu zen Tallchief; hilabetero, AEBko estatu batean egiten dute hitzordua bertako adinekoekin elkartu eta testigantzak jasotzeko.

Gerry Ebalaroza-Tunnell, “Dr G” ere deitua, ahozko historia hau jasotzeko lanaren koordinatzailea da. Aitortzen du denek ez dutela modu berean azaltzen zer izan zen beraientzat familiagandik urruntzea eta asimilazio-eskola haietara joatea; izan da esker ona azaldu duenik ere, erreserban eta familian zegoen pobreziatik urrundu zituztelako. Baina atzean, beti, gertatutakoa oso sakon markatuta dagoela dio, etxean bertan bizita: «Gure amonak hitz onak zituen, ez zela hainbesterako zioen, hezkuntza bat eman ziotela. Baina une batean galdetu nion: baina orduan zergatik ez zenien hawaiierarik irakatsi seme-alabei?». Eta hor agertu zen hizkuntzagatik jasan zutena.

TRAUMA

Ipar eta Hego Dakotako bi barnetegitan egon zen chippewa herriko Andrew Windyboy, 1960ko hamarkadaren erdialdetik 70ekoaren hasierara arte. «Ez zidaten uzten nire hizkuntzan egiten, edo nire herriko praktikak egiten. Sarri askotan ezarri zidaten buruan kono zuri bat dunce hitzarekin (ergela, ikasteko motela); ez nekien zer esan nahi zuen, ez nekien ingelesik. Hori jarri eta eskolan alde guztietara eraman behar nuen, eta besteek barre egiten zidaten. Nire ama hizkuntzan egiteagatik zigortzen ninduten, ez nekien beste hizkuntzarik, cree-a irteten zitzaidan, eta egiten nuen bakoitzean jotzen ninduten, hainbeste jo ninduten, ezen hizkuntza galdu bainuen». Hamazazpi urte dira dokumental hura estreinatu zenetik; eta askok gogoratzen dute Andrew Windyboyren irudia, ilea urdinduta eta negar zotinka haurtzaroan gertatutakoa oroitzen: «Jipoitu ninduten, ilea moztu zidaten, gelako atean belauniko eserarazi eta denek burutik eskua pasa eta burla eginarazten zieten. Espero dut beste inork halakorik bizi behar ez izatea».

Duela hamazazpi urte egindako dokumental batean jaso zuten lekukotza hori, “Our Spirits Don't Know English: Indian Boarding School” izenburukoan (Gure izpirituek ez dakite ingelesez). Handik urte pare batera hasi ziren barnetegi horietan bizitakoen arteko lehen bilkurak, eta ia hamarkada bat geroago, Joe Bidenek bere gobernuko idazkari (ministro) izendatutako Deb Haaland indigenak ofizialki bultzatu zuen ahozko memoria horren bilketari ekitea. «Zure esperientzia iluna ala argia izan, zure egia berebizikoa da»; hala iragartzen du NABS koalizioaren bisitak hilabetero. Historialariez gain, profesional talde oso bat joaten da, hasi elkarrizketak bideoz grabatuko dutenetatik eta behar bezalako laguntza eman dien psikologoetaraino, betiere testigantzak “arduraz, duintasunez, maitasunez” jasotzeko.

Bilkura bakoitza zeremonia batekin hasi ohi dute, bertako herriko oinarrietatik abian, eta elkarrizketak zaintza berarekin egiten dituzte. «Esan nahi diegu ez daudela bakarrik, elkarrekin gogorarazten dugula, eta elkarrekin sendatzen garela». For Tallchief-ek dio sendatze-koalizioko historialariarekin mintzatzea berezia izan zela. «Batzuetan zaila da jendearengana iristea, zeuk ere ez baduzu antzeko zerbait igaro, ez dakit jendeak nola senti dezakeen. Eta ikusi nuen oso ondo ulertzen zutela gertatutakoa».

«Pertsona bakoitzak bere historia pertsonala dauka, bakarra, desberdina da batetik bestearenera. Nire amaren kontakizuna duela hamabost urte entzun nuen, eta neuk ere nire bidea egin dut; konplexua da», esan du Charlee Brissette historia biltzeko zuzendari nagusiak. Michiganeko anishinaabe ojibwe herrikoa da, Kanadako mugakoa. «Ñabardura asko dituzten kontakizunak dira, lotsa eta erru istorioak dira, baina erresilientzia ere hor dago».

Bere kasu pertsonalean, Charleeren eta haren neben kasuan, «familiak berak bidali zituen, hain zen handia pobrezia, eta ez zeukaten zer jan ere; eskolan hiru otordu eta nolabaiteko hezkuntza emango zietela uste zuten». Beste batzuen kasuan «indarrez hartu zituzten, bakardadeari aurre egin behar izan zioten; ume txikiak galdezka zergatik bereizi dituzten senideengandik, zer egin ote duten txarto hor amaitzeko». Eta barnetegietara iristeko modua edozein izanda ere, norberaren esperientzia oso pertsonala izanda ere, gehienek aipatzen dute nola «zigortzen zituzten beren hizkuntzan aritzeagatik; hala, haurrek biziraupen eta babes sen bat garatzen dute, ikasten dute hizkuntza horretan ez dutela egin behar». Beste batzuen kasuan, «ezkutuan hitz egin behar zutela ulertu zuten; erresistentzia eta erresilientzia mota bat baino gehiago izan zen; ez ahaztu, 4tik 15 urtera arteko umeak zirela, eta batzuetan ezkutuan hitz egiten zuten».

Beste batzuek ihes egitea lortu zuten. Harrapatuz gero, zigorra are gogorragoa izan ohi zen, fisikoa eta psikologikoa ez eze, giltzapea eta gosea ere bai. Jipoiak, suizidioak eta sexu-erasoak bildu dituzte jasotako lekukotzen artean.

Urte asko igaro arren, belaunaldi hartako guztiek daukate oroimenean iltzatuta, nork bere erara. «Batzuek oraindik oso txertatuta daukate hizkuntza gauza txarra dela, zigortu eta jipoitu egingo dituztela, eta berreskuratzen saiatzen direnei ere ez hitz egiteko eskatzen diete». Asko dira esperientzia hura bere baitarako gorde izan dutenak luzaroan, eta orduko doktrinamendua gaurdaino heltzen da. «Ez dute ulertzen eskola haiek beren kultura eta hizkuntza erauzten saiatu zirela, eta uzkur dira esperientzia horiek partekatzeko». Badira esperientzia positibo gisa aurkezten dutenak ere, «lotarako lekua eta janaria ematen zietelako. Baina apur bat sakonduz gero, ohartzen dira kolonizazioak herri indigenetara ekarritako pobreziaren ondorio dela».

Beste batzuek kontrako bidea hartu dute, «badakite gure nortasunaren zati garrantzitsuenetakoa dela hizkuntza, badakite eta hizkuntza irakasteko programetako oinarri diren atso-agureak direla gaur egun». Zenbaitek barnetegietan indarrez inposatutako kristautasunari heldu zioten aurrera egiteko; beste batzuk erabat oldartu dira Elizaren aurka, berriz ere espiritualtasun indigena aurkitzeko. «Interesgarria da hori ikustea, eta geuk ere denekiko begirunetik egiten dugu gure lana, zeremonia batekin hasi, errespetuz, janaria partekatuz eta abar».

«HIL INDIARRA»

Ezin dira milaka pertsonaren istorioak orokortu, hain bizipen pertsonalak izanik. Gauza batean salbu: «Asimilazio-helburua, gure herria suntsitzeko ahalegina», esan du Brissettek. Besteak beste, ahalegin hori dokumentatuta dagoelako eta publikoa delako; Estatu Batuek ehun urtez baino gehiagoz mantendu zuten politika ofiziala izan zen «Indiarra hil, salbatu gizona». Henry Pratt armadako jeneralaren proposamena izan zen, Floridan preso indigenentzako espetxe baten arduradun izan ostean. Bere ikuspegian, haur indigenak familiagandik eta tribuarengandik -erreserbetan bizi arren- urrunduz gero, eta zuri ingeles-hiztunen eskoletara eramanda, azkar batean asimilatuko ziren. Planteamenduak berak umeei pertsonalki, familiei jarraian eta beren komunitateari egiten zien kalteaz ezaxola, Washingtongo gobernu federalak bete-betean erosi zuen Pratten ikuspegia.

«Basatia salbatzea» deituriko orduko politika horrek mende eta erdi iraun zuen, eta hor ere denetik izan zen; «izango ziren zintzoki jendea salbatzen ari zirela uste zutenak, egun ere badira beste herrialde batzuetara doazen misiolariak. Bai, batzuek pentsatuko zuten haien kultura eta sinesmen-sistema inposatzea onerako zela, baina berariaz egindako zerbait izan zen, kultura hausteko, komunitate indigenak eta familiak suntsitzeko, eta erabateko porrota izan zen».

Carlisle, Pennsylvanian, izan zen politika horren erdigunea, armadaren base batean antolatutako eskolan. Haren gisako beste 25 eskola federal eraiki zituzten, eta urteetan beste 500 ikastetxe baino gehiago izan ziren, Hawaii-tik Alaskaraino. 1879an, Carlisle ireki zuten urtean, Kanadatik ere izan zuten bisita, eta iparraldeko auzoak oso antzeko asimilazio-politika abiarazi zuen.

Ez dago argi zehazki zenbat haur indigena kendu zizkieten indarrez familiei -batzuek hiru urte besterik ez zituzten- eta barnetegietan sartu. 1900erako gutxienez 20.000 haur zeuden eskoletan. 1925erako kopuru hori hirukoiztu egin zen, eta hurrengo urtean, AEBko haur indigenen %83 barnetegietan ziren. Denak ez ziren etxera itzuli. NABSen barruan egindako ikerketan barnetegietan hildako mila haur ingururen izenak jaso dituzte, eta benetako datuak askoz gehiago direla uste dute. Banan-banan egiten ari dira DNA identifikazioak Carlisleko hilerrian; sendatze prozesuaren zati ere bada biktima haien gorpuzkiak beren tribuetara itzultzea. Mende bat edo gehiago igaro arren, komunitateak solemnitate guztiz egiten die urtero ongietorria aberriratzen dituzten haur hilei.

Kanadari dagokionez, barnetegietatik pasatako 150.000 haur zenbatu dituzte. Horietako 6.000 ez ziren familietara itzuli.

BARKA-ESKEA

Duela urtebete, hauteskunde-kanpaina betean, Joe Bidenek barkamena eskatu zien herri indigenei, barnetegi-eskoletako asimilazio-politika bortitzengatik. «Aspaldi behar zuen; gure ariman dagoen bekatu bat da», esan zuen Arizonako erreserba indigena batean. Kanadan 2008an eskatu zuen lehen ministroak barkamena, 150.000 haur indigena bahitu eta Estatutik bultzatutako barnetegi kristauetara eramateagatik. Egiaren eta berradiskidetzearen batzordearen abiapuntua izan zen hura. Orduan adostutako puntuetako asko ez direla bete salatzen dute, baina herrialde guztiak gogorarazteko eguna bihurtu da, esaterako, irailaren 30a, laranja kolorez jantzita. Muga igarota, AEBn ere «barnetegi-eskoletako biktimei» omen egiteko eguna da, eta urtez urte gero eta gehiago zabaltzen ari da laranja kolorea egun horretarako.

«Herrialde honetako indigena guztiei erasan diete indiarrentzako barnetegiek», dio historia egitasmoko Lacey Kinnartek. «Ez digute hori irakasten, ez herritar arrunt gisa, ez jatorrizko herritar gisa, horren guztiaren lotura egiteko. Eta zenbat eta gehiago ikasi horri buruz, zenbat eta gehiago jakin gure senideei zer gertatu zitzaien, orduan eta gehiago senda daiteke zauria».

Europar kolonizazioak Ameriketako indigenengan izandako eraginak 1492ko urriaren 12an dauka hastapena, baina gaurdaino luzatzen da. Eta europar jatorriko estatu independenteen esku izan ziren asimilazio behartuaren politika bortitzenak. «Barnetegien diseinua kultura oso bat ezabatzea zen, nortasuna kentzea jende-multzo oso bati. Gure espiritu hori hautsiz, indigenak asimilatzeko helburu horrekin, herrialde honetako indigena guztiengan daukate eragina gaur egun ere, gure guraso edo aitona-amonei egindakoagatik». AEBren sorrerak eta zabalkundeak bertako herriei lurra eta bizimodua kentzea ekarri zuen. Erreserbetara behartzeak eta ordura arte erabat haiena zen lurraren zati txiki batean biziraun beharrak pobrezia eta gosea ekarri zien halakorik sekula bizi izan ez zutenei, baina ez zen aski: komunitate haiek desegin eta zurien munduan txertatu ala desegitea zen hautua, eta horretarako, hizkuntzak, ohiturak, praktikak eta familia eta komunitate-loturak txikitu zituzten.

Iragana jasotzea eta historia eta memoria ariketa egitea ez ezik, trauma hura sendatzeko bidea ere bada egitasmoa. «Ez dugu esaten geu garela sendatzaileak; sendatzea gertatzeko espazio seguruak sortzen saiatzen gara. Zeremonia bat egiten dugu bertako buruzagi espiritualekin, otoitza eta ongietorria dago, ohoratzen dugu hartu gaituen jendea eta euren lurra, janaria partekatzen dugu, otordu bakoitzean elkarrekiko harreman hori dago, aste osoan zehar», azaldu du Brissettek. Hala, elkarrizketak egiteko beharrezko konfiantza ere eraikitzen da, eta haren ostean ere barnetegi-eskolen trauman eskarmentua duen psikologo profesionala daukate; «bide osoan zehar eurekin gaudela erakusten diegu, unean bertan, eta aste edo hilabeteak geroago ere bai». Aste amaieran beste zeremonia bat egiten dute, sendatze prozesu horren urrats gisa.

Barnetegien lehen ondorioa, hizkuntzen galera, kultura, tradizioak, oraindik nabari dituzte familia eta komunitateek. Karuk herrian geratzen den azken hiztunetako batek hamarkadak eman ditu hizkuntza mintzatu gabe. «Asko jipoitu zuten, baina alde egin zuen; eutsi zion hizkuntzari, baina trauma barrenean zeukan. Alkoholismoan erorita, mozkortzen zenean egiten zuen ama-hizkuntzan; hizkuntzaren ikertzaileek ere hala grabatu izan zuten. Alkohola utzita, hizkuntza ere isildu zitzaion. Azken hamarkadetan erreserba indigenetako arazo sakonetako asko, hasi alkohola eta beste droga batzuen menpekotasunetik eta haur zein emakumeekiko indarkeria eta tratu txarretara, barnetegien trauman bilatu behar dira. Eta konpontzen hasteko ere trauma horri heldu behar zaiola uste dute: ‘Ez dugu pentsamendu negatiboan gelditu nahi, horrek ez dakarkigu inolako onurarik. Aitzitik, zer garen ospatu nahi dugu, herri ugari, oso desberdinak elkarrengandik, aberastasun handi bat, eta hori guztia berreskuratzen eta berpizten ikusten ari gara: hizkuntzak biziberritzen, tradizioen eta zeremonien indarberritzea’».

Testigantzak jasotzearen garrantzia azpimarratzen die hilero Charlee Brissette NABSeko buruak barnetegi-eskoletan egondakoei. «Begira nola erakutsi izan gaituzten indigenak historian zehar. Guri egindakoa geuk kontatu ezean, besteek egingo dute, eta badakigu zer esango duten». Testigantzak eta egindako ikerketak Kongresuaren Artxiboan bilduko dira, ziurrenik Smithsonian Institutuak kudeatuta. Hori izan da egitasmoaren ideia hasieratik, AEBko bi alderdien babesarekin. Aurten, Trumpen administrazioaren murrizketak proiektu honi ere iritsi zaizkio, eta Smithsonian Institutua bera kolokan dagoela iradoki du presidenteak. Bere “Amerika Handiaren” narratiban erabat ezabatu nahi ditu herrialdearen historiako alde larrienak; arrazismoa, esklabotza eta segregazioa dira gehien aipatzen direnak, baina jatorrizko biztanleen asimilazio behartuaren krimenak ere zaku berean sartuko ditu ziurrenik. Dagoeneko, 1890eko Wounded Kneeko sarraskia egin zuten militarrei (300 indigena armagabe hil zituzten) emandako ohoreak bere horretan mantenduko dituztela iragarri du Gobernuak.

Baina Gobernuaren babes handi edo txikiagoarekin, memoria biltzen, gertatutakoa elkarri kontatzen eta elkarrekin sendatzen jarraituko dutela diote. New Yorken Hochul gobernadore demokratak barka-eskea egin zien; batzuek ondo hartu zuten, beste batzuek diote ez dutela halakorik behar. Nork bere bizipena du, baina sendabidea trauma atera eta partekatzetik dator. Eta asimilazio ahaleginak ahalegin, XXI. mendean ere hemen daudela ikustetik. «Gu ezabatzen saiatu ziren, baina hementxe gaude, erresilienteak gara».