Dena urarekin hasi zen. Zingirekin. Ingeniaritza megalomanoarekin eta gutxiagora etorritako inperio mentalitatearekin. 40ko hamarkadatik aurrera, erregimen frankistak nekazaritza eraldatzeko politika abian jarri zuen, “Regadío Nacional” eufemismoaren pean. Francok landa modernizatu nahi zuen nekazaritza jabetzaren egitura ukitu gabe. Beraz, latifundista handiak desjabetu ordez -bere lagunak, noski-, herrialdeko beste leku batzuetako nekazariekin eremu despopulatuak “kolonizatzea” erabaki zuen. Lokatzetan landatutako giza haziak balira bezala.

Kolonizazio Institutu Nazionalaren (INC) makinek -1939an sortua, gerra amaitu zen urte berean- mapa utopiko bat diseinatu zuten: 300 herri berri baino gehiago, Guadalquivir, Ebro eta Guadiana ibaien arroetan banatuta. Denek Cañada del Agra, Vegaviana, Bardena del Caudillo (gaur egun Errege Bardea) bezalako izenak dituzte. Asmatutako aberria ematen zuten. Kartografia autoritario bat.

INCko teknikariak iristen ziren lehenengo. Geografoak, agronomoak eta arkitektoak, ondoren. Neurtzen, proiektatzen, erabakitzen zituzten etxe kopurua, kaleen trazadura, elizen orientazioa. Dena simetrikoa. Dena arrazionala. Etxe zuriak eraikitzen ziren, inguruan korta, putzua eta hektarea batekin. Erdigunea: plaza, eliza eta eskola. Ez zegoen tabernarik; ondoren etorri ziren. Etorkizunak existitzen zuela saldu zieten, ozta-ozta ikusi bazuten ere.

PIZTIAK BEZALA

Inguruetatik etorritako kolono horiek urteetan piztiak bezala bizi izan ziren. Ez ur korronterik, ezta argi indarrik ere. Bertaratzeko bideak ere ikustea zaila zitzaien, baita herritarrei ere. Landatzen zutena jaten zuten, lastozko koltxoietan lo egiten zuten. Lurra haiena zen, baina hipotekarekin. Izerdiz ordaindu behar zioten Estatuari hamarkadetan luzatzen ziren kuotak. Eta ondo lantzen ez bazuten, lotea galtzen zuten. Tranpa gozoa zen, zaintzapeko askatasuna.

Frankismoak kolonizazio herriak balentria patriotiko gisa saldu zituen. NODOetan ume ilehoriak irteten ziren irribarrez, emakumeak etxe zuriak garbitzen, apaizak herri berrietan meza ematen. Baina egia beste bat zen: herri askok porrot egin zuten, lurra ez zen beti emankorra, antolaketa soziala itogarria zen. Ideologiak dena blaitzen zuen. Emakumeek ezin zuten lotearen titularrak izan. Kolonoak kontrolatuak ziren, behatuak, sakrifizio nazionalaren moralean heziak. Eta, hala ere, bizitza eraiki zuten lur idorra ogi bihurtuta.

Gaur egun Figarol, Arrada, Gabarderal eta San Isidro del Pinar bezalako herrietan paseatuz, amets frankista horren mamu-pisua senti dezakezu. Etxeak zutik daude, baina asko hutsik. Belaunaldi berriek hirietara ihes egin dute. Kolono zaharrek, orain eskuak zurituta dituzten zaharrek, harrotasuna eta amorrua nahasten dituzte hitz egitean. Estatuak erabili omen ditu. Lur eman ziela, bai, baina ez askatasuna. Herrialde berri bat eraiki zutela esku biluziekin, baina inork ez ziela epikarik idatzi.

Arradan 600 pertsona bizi omen dira. Nik bat ikusi nuen izena zuen, ehiztaria eta erretiratua, larrua botak bezain ondua. Horma zuri hautsi baten gainean zegoen, zerbaiten edo norbaiten zain balego bezala, baina ez presaka. Herri hauetan, presa hiriko gaitza da. «Hona etorri ziren nire gurasoak Zarrakaztelutik, baina asko Tiermasetik etorri ziren, Esako urtegiak irentsi baino lehen, eta Zaragozatik haratago ere bai. Basurde asko dago hemen, baina Nafarroako Gobernuak ez digu lehen bezala ehizatzen uzten. Eremuetan sartzen dira. Hau ez da jada inoren lurraldea».

ARRADA, HANDIENA

Arrada Nafarroako herri kolonoen artean handiena da. Frankismoaren esperimentu bat, laborantza eta obedientzia usaina duena. Kale zuzenak, etxe berdinak, sustrai usaina barik ministerio usaina duten izenak. Baina inork ez dizu esango herri berri hau antzinako batetik gertu dagoela. XII. edo XIII. mendeetako Erdi Aroko harresiak harrizko tiroak dira. Garai hartan, Nafarroako Erresuma subiranoa zen, eta Errege-Erregina Katolikoak lanpetuago zeuden gerrekin kulturak bateratzearekin baino. Bertan, ezer eusten ez duten harrien artean, arkeologoek hilerri bat, kaleen trazadura eta Nafarroa erdia eta Aragoiko zati bat kontrolatzeko aukera zuen dorre baten hondakinak aurkitu dituzte. Arradak geruzak ditu, tipula bat historia eta ahanztura bezala. Eta bizirik egon zen zerbaiten usaina du oraindik, eta estali egin zuten, izen zahar bat herri berri bati emanda.

Kilometro gutxira dekoratua aldatu egiten da, baina pelikula berdina da. Figarol, 1962an sortua, zementua Estatuak jarri zuen beste herri bat da, baina bizitza behekoek jarri zuten. Espainia plazan, estatua batek kolonoak ohoratzen ditu. Ez jeneralei, ez ingeniariei, ez ministroei: beren eskuak eta gosea ekarri zituztenei. Baina inor ez dadila nahastu: hemen ere ez zaizkie bisitak gustatzen. Hartxintxarrezko pista batetik iritsitakoan -lasterbidea Zangozatik-, herritar batek askatu egin nau: «Hemen ez politikaririk, ez kazetaririk, e?». Eta motxilan antena bat baneuka bezala begiratu nau.

Figarolek herri mugakide bat du. Ez bakarrik Nafarroaren ertzean egoteagatik, baizik eta beste aldean, jada Zaragozan, kolono-herri anaien konstelazio oso bat dagoelako: El Bayo, Pinsoro, El Sabinar, Santa Anastasia, Valareña... denak proiektu bereko seme-alabak, hauts berean haziak, erdi betetzeko promesa berberekin. Horietako asko Bardeako kanalak elikatzen ditu, administrazio-lerroaren bi aldeetan ametsak ureztatzen dituen urezko autobide horrek.

«EZ DAGO EZER, ETXE HUTSAK BESTERIK EZ»

Urteetan zehar, Figarolek bere tenplua izan zuen: sarreran egurrezko Kantauri itsasoko arrantza barku bat zuen jatetxe bat. Ugaritasunaren nahia sinboloa lehorraren erdian. Gaur itxita dago eta barkua ez da inon ageri. Mari Angeles Gascon, jabea, herriaren urte berean jaio zen eta nostalgia eta indar nahasketa batekin kontatu du. «Ez dago ezer, etxe hutsak besterik ez. Asko hormatuta daude, mutikoak sar ez daitezen». Esaldi hori epitafio ezin hobea da lur honetako hainbat lekutarako: ez ahanzturagatik itxita, babesagatik baizik.

Kanpoaldean, paisaia irekitzen da eta San Roman Ermita agertzen da. Beste garai batekoa dirudien leku bat, hala delako. Handik gertu, bederatzi miliar erromatar aurkitu ziren, Google Maps ez zegoen garaietan distantziak markatzen zituzten harriak, pasabideak eta hautsa besterik ez. Haiei esker, badakigu galtzadak nondik igarotzen ziren, zein enperadorek agintzen zuten, eta erromatarrek nolako obsesioa zuten ingurune hauekiko.

HOGEITA BAT BIZTANLE

Bideari jarraitu diot. Zangozatik nator mapetan agertzen ez den pista batetik, gomendagarriagoa litzateke Zarrakaztelutik igarotzea autoaren behealdeak hondatu nahi ez badituzue. Harrizko pista horren ondoren San Isidro del Pinar ageri da. Google Maps-ek biderik existitzen ez zela esaten bazidan ere. Hogeita bat biztanle, erroldaren arabera, baina nik bi katu eta silueta bat baino ez nituen ikusi gortina baten atzean. Nafarroako kolono herririk txikiena da, ia xuxurla bat. Baina martiri izena eta lan-hezurrak ditu. Hona ere asko, aukerarik izan ez zuten familiak iritsi ziren. Lur propioaren esperantzarekin zetozen, korta bat, miseria ez zen zerbait. Eta han geratu ziren, ezerezaren erdian, hautsa irensten.

San Isidro del Pinar hain txikia da izena ozen esan bezain pronto jada gurutzatua duzula. Erroldan gehiago agertzen dira, baina Pili Sueskunek argi utzi du: «Bizi, bizi, bederatzi besterik ez gara geratzen. Honek orain Kasedako urbanizazioa dirudi, baina oraindik gaudenok zaintzen dugulako dago polita».

Pilik urmaelera eraman nau, haizeak bezala egitura zahar bat, etxeak baino lehenago, kolonoak baino lehenago, hor egon dela dirudiena. «Beti ezagutu izan dut putzu hau, gu engainatzera etorri baino askoz lehenago, hemen jada jendea saiatu zen bizitzen». Eta horrekin dena esan du. Izan ere, kolonoei itxaropena saldu zieten, baina lur gogorra, urik gabea eta bizitzeko ogi erdia uzten zien Kolonizazio Institutuarekiko zorrarekin eman zieten. «Uztaren erdia haientzat zen. Geratzen zenarekin batzuetan ez zuen jateko ere ematen», gogoratu du dramatismorik gabe, orbandutako zauri bat kontatzen duenak bezala.

San Isidro egunero husten da pixka bat gehiago, baina jaietan, maiatzaren 15ean, nagusiak aitzakia ematen du itzultzeko. Bada landetxe bat, gazte ausart batek negozioa baino ilusio handiagoz ireki zuena, eta horrek bizitza pixka bat ekartzen du asteburuetan. Baina hemen ez dago autobusik, ez dago medikurik, ez dendarik, ez bulego publikorik. «Hemen botata utzi gaituzte», errematatu du Pilik.

HARRIAK ETA HORMAK

Herrigunetik ateratzen denean, sugez betetako bidexka lehor batetik, zereal bareko zelaien artean sigi-sagaka, bat ‘La Ermita’ izeneko hondakinetara iristen da. Inork ez du gogoratzen zein santuri eskainia zen. «Izenik gabeko baseliza La Ermita besterik ez da izan beti, eta hor biltzen ginen denok. Etxeak iritsi aurretik ere bai», azaldu du Pilik. Geratzen dena harriak eta hormak dira. Ahanzturaren monumentua da, baina baita memoria afektiboarena ere. «Hor oroitzapen onak ditut, baina orain pena ematen du horrela ikusteak».

Zangozara bueltan, kilometro gutxira, Gabarderal. Beste herri kolono bat zeina orain herri industrial horren administraziopean dago. Hemen isiltasuna desberdina da. Ez da Figarolen bezain astuna. Herria ez da 50 biztanlera iristen, baina badu besteengan ikusten ez den zerbait: harrotasuna. Eskegita euskarazko esaldiak ageri dira, baita inskripzioak ere herriko plazako iturrian: “Gabarderal, beti itxaropena eta ahalegina. 1960-2010”.

Gabarderalek beste mundu bat dirudi. Elizak, herri horietan guztietan bezala, gainerako etxeen monotonia frankista hausten duen dorre bat du, eta goialdean zikoina baten habia, historia goienetatik babestuko balu bezala. Etxeak ondo zainduta daude, askok leihoetan loreak dituztenak, eta nahiz eta batez besteko adina erretirotik gertukoa izan, beste zerbait arnasten da. Pertenentzia zantzua dela esango nuke nik.

Plazan, 2016an Iruñeko Arte Eskolaren laguntzaz Ester Zubiri artistaren Arima (arima) izeneko eskultura batek tokiko energia laburbiltzen du. Badirudi hemen, instituzioek bertan behera utzi arren, «hemen gaude eta hemen jarraitzen dugu» kontzientzia kolektiboa dagoela. Eta hori, herri kolono batean, ia miraria da.