2012. urtean, Juan Mari Martinez Txoperena zaharberritzaile eta Aranzadiko kideak Mugarriluzen miliario bat aurkitu zuen, Astorga eta Bordele lotzen zituen galtzada erromatarraren ondoan. Txoperenak Ptolomeo historialariaren idatzietan eta Antoninoren ibilbidean aipatzen zen hiri baskoia bere herritik gertu kokatzen zelako susmoa zuen, eta, hala, nekropoli baten aztarnak aurkitu zituen Otegin, hirien sarreran eraiki ohi ziren horietako bat.

Aurkikuntza horrek sendotu egin zuen kokagunea Auritz eta Aurizperri artean dagoen Zalduako belardian zegoelako ustea. Egile erromatarrek «Summum Pirineum» eta «Iturissa» egonlekuak aipatzen dituzte baskoien lurralde horietan, baina ebidentzia arkeologikoak eta idatziak aski ez direnez, oraindik ez dute frogatu aurkitutako aztarnategia hiri horietako bat denik. Halere, mendeetan lurperatuta egon den egonleku erromatarra karakterizatzen saiatu zen Aranzadi Elkartea MOLAko arkeologoekin elkarlanean, Nafarroako Gobernuaren, Aurizko Udalaren eta Eusko Kultur Fundazioaren babesarekin.

Horren harira, teknika geofisikoen bitartez, aztarnategiaren mapa egin, eta 4,5 hektareako azalera duela ikusi zuten. «Ez dakigu dena aldi berean okupatuta egon zen, baina eraikin guztiek azalera hori hartzen dute», azaldu du Ekhine Garciak, proiektuko zuzendarietako batek. 2014tik aurrera, esparru ezberdinak induskatu zituzten, galtzada eta honen alde batera zein bestera zeuden eraikinak, batez ere. 2017an harrizko eraikin baten arrastoak topatu zituzten eta aurkikuntza esanguratsua izan zitekeela nabarmendu zuten. Hainbat hipotesi garatu zituzten.

Aste hauetako lanek aurrera egin aurrera, hipotesi nagusia berretsi zuten, hau da, 600 m² dituen eraikinak terma edo bainuetxe publiko funtzioa izango zuela. Izan ere, ura eta gelak berotzeko erromatarrek erabiltzen zuten hypocaustum sistemaren aztarnak topatu dituzte. Zoruaren azpitik eta pareten artetik beroa zabaltzeko sistema da. «I. mendetik IV. mende erdialdera bitarteko materialak aurkitu ditugu; 370 urte horietan zehar eraikinak eraldaketa ugari izan ditu», argitu du Oihane Mendizabalek, proiektuko beste zuzendari eta Aranzadiko kideak. Zehazki ez dakite urte horietan guztietan termak izan ziren, baina bai fase batean berokuntza sistema hori izan zutela.

Hiru astetan zehar eta beste urteetan bezala, Euskal Herritik eta beste hainbat herrialdetatik etorritako hamalau boluntarioren laguntza izan dute; arkeologia ikasleak dira batzuk, eta beste batzuk, aldiz, jakin-mina duten herritar soilak, hala nola Aurizperritik eta Auritzetik etorritako bi lagunak.

Grabatu antropomorfoa

Hiri erdigunean kokatua legokeen bainuetxea erromatar kulturaren nortasunaren parte zen, hauek zuten funtzio sozial eta politikoagatik, alegia. Horrez gain, eraikinean garaiko bizimoduaren berri ematen duten materialak ere aurkitu dituzte. Horien artean, zeramikazko aztarnak, leihoak osatzeko beira zatiak edota hezurrezko orratzak nabarmendu behar dira, emakumeek ilea mototsean biltzeko erabiltzen zituztenak.

Txanponak ere aurkitu dituzte, I., II eta III. mendeetakoak, lurraren azidotasunagatik nahiko hondatuak. Halere, batzuk hobeto kontserbatu dira eta oso baliagarriak dira, Mendizabalen hitzetan, «kronologiak zehazteko»: Augustoren aurpegia agertzen da batean, lehen enperadore erromatarrarena, alegia.

Baina aurten aurkikuntza berezia egin dute, lurraren kontra zegoen harri baten aurpegian irudi edo grabatu antropomorfoa aurkitu baitute, azpian hiru hizki dituelarik: T, E eta oraindik interpretatu ezin izan duten beste hizki bat.

Adituei galdetuz pieza hori nahiko berezia dela ohartu direla azaldu du Mendizabalek: «Nafarroa mailan, itxura antropomorfoko irudiak ez dira batere ohikoak, hatzarekin zenbatu daitezke». Halere, harria sakon aztertu behar dute eta esanahia eman, baina Zalduako parajean kokatutako aztarnategia induskatu ahala, pieza eta aztarna gero eta esanguratsuagoak agertzen dira, hiru astez iragana erreskatatzen ari diren boluntario eta zuzendari hauei esker.