Orion hartu gaitu Iñake Irastorzak. Aspaldi utzi zituen bertako kale eta karkarak, Donostian bizitokia egiteko. Baina horregatik ez du jaioterria ahaztu. Familiaren zati bat bertan du, eta askotan etortzen da. «Orio nire herria da. Nahiz kanpora joan bizitzera, jaioterria hor dago erreferente bezala, eta hor egongo da nire bizitza osoan. Gustatzen zait hori horrela izatea. Aspalditik bizi naiz Donostian, eta hura ere nirea da. Oso gustura sentitzen naiz bertan», kontatu du.

Hondartza daukagu begien aurrean. «Nire txikitako paisaia da», esan du elkarrizketa hasi orduko. Berehala umezaroko oroitzapenei tiraka hasi da. Irribarrea piztu zaio begietan, nahiz memoriaren sokak tartean badakartzan bizipen samin eta zailak.

Urte luzeotan makina bat pertsonaia gorpuztu ditu agertokian zein telebistako eta zinemako kameren aurrean. Nabari zaio beste norbaiten larruan sartzeak, haren begietatik begiratzeak, eskatzen duen sentiberatasuna. Horri eskua emanda, ezagun du adorea; une zailenei aurre egiteko, baita barruraino iltzatu zitzaion interpretaziorako grinaren alde, kosta ahala kosta, tinko borrokatzeko ere.

Itxaspe baserrian jaio zinen, ezta? Itxaspe bi etxebizitzako baserria da eta aita han jaio zen. Lusarben jaioa naiz ni. Gurasoak ezkondutakoan bertan jarri ziren maizter bezala bizitzen. Itxaspera ondoko baserria hustu zenean joan ginen bizitzera. Nik oinez ikasi baino lehenago izan zen; ez naiz gogoratzen. Bai, Itsaspekoa naiz, nahiz jakin Lusarben jaio nintzela.

Toki aparta da, itsasoa aurrez aurre duela. Haurrak garela begi aurrean duguna da mundua, eta itsaso zabala zen zuk munduaz zenuen ikuspegia. Bai, hainbeste gauza daude... Itsasoa haserre dagoenean ala bare, desberdina da. Paisaia minutu batetik bestera aldatzen da batzuetan! Izugarria da.

Zein oroitzapen dituzu baserrikoak? Uraren saltoa geneukan eta bi baserrietarako egiten zen argindarra. [Horra bueltatuko bagina, baina bueno, utz dezagun gaia beste baterako..., esan du barrez]. Gaueko 23.00etan, gehien jota gauerdian, itzali egiten zen. Handik aurrera kandelak edo...

Kandelen argitan, erdi jolasean, mamuak... ume batek zer gehiago nahi du. Askotan ohera ilunpetan joaten nintzen eta ikusten ikasten duzu. Iluna ez da benetan iluna. Beste kode bat lantzen duzu, ilargia dagoen ala ez... Dena beltza bada ere, itsasoaren hotsa, zakarra baldin badago, ‘nola ibiliko ote dira?’, nion neurekiko. Pentsamendu bat neukan mantaren pisua gorputzaren kontra sentituz: ‘Denak ni bezala daude, deskantsuan, lotan. Ez dago arriskurik’. Ze gauza! Gero, noski, ikasten duzu bizitza ez dela horrela. Oso gauza politak dira haurtzaroko bizipenak.

Hain txikia eta ordurako besteengan pentsatzen ari zinen. Bai, hala da.

Zenbat anai-arreba zarete? Zazpi gara eta sei bizi gara. Ni zaharrena naiz.

Herritik aparte geratzen da Itxaspe. Bai, mendian gora zihoan ahuntz-bidea zegoen, eta bertatik egiten genuen herrirako joan-etorria, ahal bezala. Tipi-tapa, saltoka... Ez zen gaur egungo bidea; hori handik urte batzuetara egin zuten. Irudikatu ezazu oraingo bide hori gabe, dena harkaitza eta pendiza... ‘Kontuz ibili, txoroarena ez da egin behar’, esaten ziguten etxekoek. Gure auzoa San Martin da. Goiko Bentatik hasi, Lusarbe, gu... gara bailara. Aizperro baserrira joaten ginen eskolara. Itxaspetik ordubeteko bidea zegoen hara eta beste hainbeste beste norabidean, herrira. Zineman ikusten ditut antzeko errealitateak eta ‘gu horrela ibiltzen ginen’, esaten dut neurekiko. Oso urrutikoa dirudi, baina ez, nire bizitzako kontuak dira.

Haurtzaroa gara. Hala diote. Horrek denak nola eragin du zure izaeran? Inoiz pentsatu al duzu? Gauza asko daude badakidanak nondik datozen. Garrantzi handia duela ez daukat dudarik eta aldi berean ederra dela. Gero gauzak aldatu ziren. Amaren gaixotasuna... gazterik hil zen. 10 urte nituenean hasi zen pixkanaka okertzen.

Eta zu alaba zaharrena. Bai. Horrek ere markatzen du [irribarrea]. Ahal duguna egin dugu, bai nik, bai besteek. Ez zen erraza izan.

Zer oroitzapen dituzu eskolakoak? Eskolan 9 urterekin hasi nintzen. Bakarrik egin behar nuen eskolarako bidea eta ahizparen zain egon nintzen; bi urte eskas daude bion artean. Amak ‘katona’-rekin irakatsi zizkidan kontu batzuk. Guk etxean dena euskaraz egiten genuen eta hura erdaraz zen... Aizperroko eskolan denok baserritarrak ginen, euskaldunak. Extremaduratik edo Andaluziatik Oriora etorritakoak Goiko Kalean bizi ziren garai hartan eta pentsatzen nuen haiek eskolara joan beharrik ez zutela erdaraz bazekitelako. Ez dakit nondik atera nuen ideia hura! Eskola asko gustatzen zitzaidan eta geroxeago unibertsitatera iristea zen nire nahia, baina ezin izan nuen amaren kontuagatik. Eskuak behar ziren etxean. Ondoren Magisteritza egin nuen eta 8 urtez Orion lanean aritu nintzen eskolaurrean.

Antzerkirik egin zenuen umea zinela edo nerabezaroan? Aizperroko eskolan behin, printzearen papera egiteko eskua altxatu nuen. Mutilek ez zuten antzerkiarekin ezer jakin nahi. Gero, 15 urterekin sorginarena egin nuen eta gustatu zitzaidan. Eta zinema ikusten hasi nintzenean bazegoen zerbait engantxatzen ninduena. Aurreneko aldiz 15 urterekin joan nintzen zinemara. Telebistarik ez zegoen gure etxean, eta aldameneko baserrian, osabaren etxean, ikusten genuen. Gogoan ditut ilargira lehen aldiz iritsi zirenean nola egon ginen. ‘Nola liteke ilargira?’, pentsatu nuen. Gu beste mundu batean bizi ginen.

Zenbat urte zenituen Donostiara bizitzera joan zinenean? 30 urte inguru nituen. Asko etortzen nintzen Oriora. Horren aurretik ikasten hasia nintzen Donostian eta joan-etorrian ibili nintzen hasieran.

Eta antzerkia noiz sartu zen zure bizitzan? Orduan Euskal Herrian ez zegoen aukera handirik antzerkia ikusteko. Talde amateurrak bazeuden, baina profesional bakarra Intxixu zen, eta ez zen guztiz profesionala. Deskubritu nuenean ahaleginak egin nituen taldean sartzeko, baina haien partetik ere ez nuen erantzunik jaso.

Nola eman zenuen pausoa? Iritsi zen momentu bat... ez nekien etxean nola planteatu ere. Aitari ez nion galdetu zer iruditzen zitzaion; ‘hau egingo dut’ esan nion. Ez zuen tutik ulertu, baina inoiz ez zidan esan ‘ez egin hori’. Orduan ez nuen baloratu. Haurtzaroa oso polita izan nuen eta, amarekin bezala, aitarekin harreman estua izan nuen. Artzaina zenez, ardiak eta arkumeak genituen etxean eta haiekin ibiltzen nintzen. Abereak asko gustatzen zitzaizkidan. Igual aitak nahiago izango zuen mutila izan banintz, baina... Gero zailtasunak hasi zirenean etxeko denentzako zen zaila. Izan genituen gure gorabeherak. Berak karakterra zuen eta nik ere bai. Egoerak ez ziren errazak. Bera minduta amarenarekin, gu ere bai... Niretzat inportantea zen nire anai-arrebak eskolara joatea; nolako borrokak goizetan! Ez zegoen manerarik eskolara ordurako iristeko. Baserrian beti zegoen zer egina! Hortik hasi ziren gure borrokak. Bera ez zen inoiz eskolara joan; dotrinara hilabete, besterik ez. Bere kasa ikasi zuen irakurtzen. Aitarentzat sakratua zen lana. Nik hori ulertzen nion, baina hainbesterako... Lehendabizi gure bizitza zegoela esaten nion nik. Niretzat berak pentsatuta zeukana zen ezkontzea.

Agertokia zenbat urterekin zapaldu zenuen lehen aldiz modu profesionalean? Hogeita urte gutxi nituela, Donostiara bizitzera joan baino pixka bat lehenago hasi nintzen haur antzerkia egiten Orain taldean. Helduentzako obra bat proposatu zidaten gero: “Bizitzan, heriotzan”. Torturaren bueltan zen. Nire eskola Orain izan zen. Ikusi nuen aktore izateko ere ikasi egin behar zela, baina hemen ez zegoen posibilitaterik. Nafarroako Festibalak ikastaroak egiten zituen Iruñean, oso interesanteak, eta bertara joaten nintzen. Ahal nuenean Madrilera-edo joaten ginen ikastaroetara. Orain konpainiaren filosofia horixe zen. 1983an pausoa eman genuen, profesional bidea hartzeko. Kideon parte batek ez zuen nahi edo ahal izan, eta nik baiezkoa eman nuen. Antzerkira engantxatuta nengoen. Ez zegoen atzera-bueltarik.

Zerk lotzen zaitu interpretaziora? Oraindik ez dakit zer den. Gogoan dut Donostiako Antzoki Zaharrean TEI taldearen (Teatro Experimental Independiente) emanaldia. Bulebarrean sekulako kristoa zegoen. Grisak ziren, 1972a zen. Kostata sartu nintzen antzokira eta norbaiti galdetu nion zer gertatzen zen. ‘Sekretak daude antzokian’, esan zidan. Kristoren tentsioa zegoen. Zer ikusi nuen? Nik orduan ideiarik ere ez neukan. Bertold Brecht zen, ezezaguna niretzat garai hartan. “Terror y miseria del III Reich” lana zen. Izugarria izan zen! Gainera, halako giroarekin... Handik atera eta garbi gau hartan bertan pentsatu nuen, ‘ez dakit nola eta noiz, baina nik hau egin behar dut’. Eta erabakia mantendu egin dut nire bizitzan zehar. Halako emozioa sentiarazi zidan... ez niri bakarrik, bertan bildu ginen guztioi ere bai. Niretzat handia izan zen. Konturatu nintzen ikusi nuena, sentitu nuena, ez zela korrientea. Pertsona batzuk hura komunikatzeko gai ziren. Injustiziaz ari ziren. Eskolan ez genuen Bigarren Mundu Gerra asko landu eta ikusi nuenak mugitu egin ninduen.

Antzerkian eta zineman bakarrik lan asko egiten duzu, baina gero kateatu egin behar duzu besteekin; ez bakarrik aktoreak, argiztatzaileak, teknikariak, zuzendaria... denborarekin ikasi dut hori dela engantxatzen nauena. Arazo asko ekartzen ditu, baita ere. Askotan pentsatu izan dut, ‘zergatik ez zait gustatzen bakarkako lanen bat?’. Kate hori bizitzaren ispilua da. Nahiz eta ni ondo egon, beste batek ez badu bere lana ondo egiten beti nabarmenduko da, gutxiago ala gehiago. Nire ardura da nirea ahalik eta ondoen egitea, baina ondokoekin kontatuz; ezin naiz bakarrik joan. Bizitzan berdina gertatzen da. Bakoitza bere bidetik badoa, zer geratzen zaigu? Pertsona sozialak gara, tribuak edo nahi duzuna; amankomunean lan eginez gero, askoz hobeto aterako zaigu. Eszenatokitik badago bizitzari begirada bat, dudarik gabe. Bizitza ikusteko era bat da. Kontzentratua; hogei urteko istorioa ordu eta erdian bildu behar duzu. Urteak behar izan ditut hau deskubritzeko. Eta batzuetan nire buruarekin haserretu ere egin naiz, ‘bila ezazu beste zerbait’ esanez. Gauza asko ditut gustukoak, baina interpretazioak oso lotuta nauka, eta horren kontziente naiz. Batzuetan gustura ari zara, komunikazio ona dago taldekideon artean eta besteetan ez. Zurekin zuzenean lanean ari denarekin ez zara ulertzen... denok ez gara berdinak. Hor hasten da profesionaltasuna. Konpondu egin behar duzu, nahiz gehiago kostako zaizun. Eta lana ondo egin. Aktore guztiak ez gara lagunak. Hori bai aspaldi deskubritu nuela. Ez nago hemen lagunak egiteko. Nire lagunek, gehienek, ez daukate mundu horrekin zerikusirik. Aktoreen artean ere baditut oso lagunak direnak, betirako izango direnak.

2019an egin nizun elkarrizketa batean kulturgintzaz ari ginela, «geure buruari, geure herriari, harrika gabiltza. Herria ez da egiten banku sendoekin bakarrik, gizakiak duintasunez bizitzeko baldintzak behar ditu», esan zenidan. Iritzi berekoa zara orain ere? Gauza batzuk ez dirudi hobetu direnik. Bai, dezente egiten dugu harrika. Gauza batzuk okertu egin dira. Orokorrean nik uste nuen beste egoera batean egon ginela. Krisi bat dagoenean aurrena kentzen dena kulturako aurrekontua da. Krisitik pixka bat ateratzen hasi ginenean pandemia etorri zen. Eta pikutara berriro gure esperantzak! Denok etxean itxita egon ginenean uste nuen zerbait aldatuko zela, baina berriro ateak ireki zirenean... tabernak behar genituen handik aurrera! Batek baino gehiagok esan dit, ‘ez gara konturatzen ondo gaudenean, baina ze garrantzi eduki duen kulturak pandemian’. Izango da hori gogoan edukiko duenik, baina orokorrean ez. Kulturan inbertitzea etorkizunean inbertitzea da. Gazteentzako oinarria da eta berdin adinekoentzat. Ez da adin jakin bati begira bakarrik. Denok behar dugu. Bankuak, industriak... emango digu bizitza erosoagoa, baina benetan elikatzen gaituena kultura da. Kultura letra larriz idatzia.

Tradizioak ere kulturaren barruan daude, baina batzuk berriz irakurri behar dira. Askotan tradizioak ez dira hain zaharrak, ezta gutxiagorik ere. Manipulatu egiten da. Hor ere garbiketa egin behar da. Tradizio guztiak ez dira kultura. Irungo sanmartzialetako Alardea eta emakumearen parte hartzea dago, tartean. Behin Donostiako Giza Eskubideen Jaialdian, lehen edizioetako batean, emakume afrikar baten filma ikusi nuen. Gobernuz kanpoko erakunde batek ezkutuko kamerarekin grabatua zen. Urte asko pasa dira eta izena ez dut gogoan. Haur bati klitoria nola kentzen zioten erakusten du. Oso gogorra da dokumentala, eszena batzuk ezin izan nituen ikusi. Bukatu zenean debatea hasi zen. Mina ematen dizuna da ezkerreko jendeak nola dioen ‘gu ez gara inor bere kulturaz gure iritzia emateko’. Interbentzio gehienak bide horretatik zihoazen. Ni aspertuta eta kabreatuta nengoen. Azkenean GKEko ordezkariak hartu zuen hitza eta zera esan zuen: ‘Giza eskubideak zapaltzen dituen tradizio bat ez da kultura. Uste duzue hau gure arazoa dela, baina ez da. Gure jendeak bizi egin behar du eta hona etorriko dira, gero eta gehiago, eta zuen arazoa ere izango da. Garbi eduki hau tradizio krudela dela, ez kultura’. Haiek izan ziren bere hitzak. Listo.

Ez dira garai errazak. Zer gertatzen zaigu? Gauza asko ari gara egiten bai zineman, bai serieetan, bai antzerkian. Ekoitzi asko ekoizten da. Adibidez, antzerkian, bizi ahal izateko gero eta gehiago produzitu behar duzu. Obra bat estreinatu eta jendeari izugarri gustatu zaionaren zorterik izan ez baduzu, edo lana erakusteko zorterik izan ez baduzu -zortearekin bakarrik ezin dugu bizi- eta hilabete batzuetan bidea amaitzen badu... Irailean obra bat estreinatu eta urtarrilean edo otsailean ateak ixten hasten dira, ‘iaz estreinatua da’ argudiatuz. Nahiz herri horretan ikusi gabea izan. Konpainia batek askoz gehiago produzitu behar du; urtean muntaia bat eginda ezin da bizi. Egin behar ditu, ahal badu, hiru obra. Badakizu ze estresa eta kostu ekonomikoa den hori? Zer da baloratzen ari garena? Ez badago denborarik egindakoa erakusteko... hor harrapatuta gaude. Nik erabaki dut gauzak lasaiago hartzea. Proiektu asko ikusten ditut beharko luketen bidetik ez direnak joan. Orain beste formatu batzuk ditugu, erritmo aldetik oso bizkor doazenak. Eman belozidadea! Kutsatu gara gizarteak daraman erritmoaz. Ez dugu egiten testu poetiko bat hausnarketa bat egitera eramaten zaituena. Batzuetan, ateratzen gara hortik, eskerrak.

Hainbat antzerki konpainiatako kideek esan izan didate zailtasun handiak dituztela hausnarketa politikoa edo soziala eragiten duen antzerkia programatua izan dadin, eta berdin formatu berritzaileak plazaratzen dituztenak. Horrek autozentsura dakar. Badira obra arinagoak edo haurrei begirakoak egitea erabakitzen dutenak edo antzokietatik kanpo beste bide batzuk bilatzen dituztenak. Bai. Beti da zaila, baina ez doa errazten. Programatzaileen artean denetarik dago, baina “Zorretan” obrarekin gertatu zaigu. Ez dizut herriaren izenik emango. Baiezkoa emanda zeuden; emanaldiaren eguna zehaztea falta zen. Entsegu orokorrera edo estreinaldira, ez dut gogoan, etorri ziren udal ordezkariak. Donostian egindako estreinaldian oso gustura geratu ginen emanaldiarekin. Hurrengo deian esan ziguten emanaldirik ez zela egongo euren herrian. Erabakiaren zergatiaz galdetu eta erantzuna, ‘herri honetarako gehiegi da. Komedia badauka, baina... ez da herri honetarako zuen obra’. Benetan, horrek jartzen nau... Hori da bere burua jainkoaren gainetik jartzea, nahiz nik ez dudan jainkoaz hitz egiten. Herritarrak zer dira, zure esklaboak edo? Zuk erabakitzen duzu zer ikusi behar duten, zer irakurri behar duten ere bai kasik.

Ikaragarria, 2025ean hori. Bai, 2025ean. Urte batzuk pasa dira Sevillako Talaia konpainiakoekin topo egin nuenetik Madrilen. Aspaldi ez zirela etorri Euskal Herrira eta esan zidaten, ‘nolako programatzailea daukazuen, nola aguantatzen duzue? Gure ikuskizunak ez direla Donostiarako esan digu’. Duela urte asko izan zen, 25 urte edo gehiago pasako ziren. Eta orain guri esan digute kontu bera.

Nostalgiak badu lekurik zure bizitzan? Bai, nostalgiak badu tokia nigan. Goroldio gainean hanka-hutsik ibiltzea bezalakoa, sentsazio goxoa da, nahiz bustiago dagoenean hoztu egiten zaren pixka bat. Tristura sakona eragiten dizunean nostalgiatik urrutiratzen den zerbait da. Ez dut pentsatzen iraganeko garaiak hobeak zirenik, baina tarteka atzera begira jartzea beharrezkoa iruditzen zait nondik gatozen jakiteko eta zenbait gauza ez errepikatzeko. Gogoeta egiteko mundu hobe bat desiratzeko ere uste dut ondo dagoela.

 

 

Atzera begira jarrita, antzerkian, telebistan zein zineman egindako ibilbidea egun batean irudikatutakoa izan al da? Ez dakit nire karrera imajinatu dudan. Proiektuak etorri diren heinean gauzak ahalik eta ondoen egiten saiatu naiz; batzuetan estropezu egin dut eta beste batzuetan galdu ere egin naiz. Lanean murgilduta ibili izan naiz. Eta ezusteko eder askoak eman dizkit lanbideak, hori bai. Ez dut uste bidean horren oso kontziente izan naizenik. Ez dakit inoiz hitz egin dudan honetaz, lehenengo aldia da galdetzen didatena. Edo behintzat ez dut gogoan. Lan ibilbidea horrela izan dela, besterik ez nuke esango.

«Gaua» filmean parte hartu duzu Elena Irureta eta Ane Gabarainekin batera. Paul Urkijok euskal eszenako hiru emakume beteranoren aldeko apustua egin du. Udazkenean ikusiko du argia filmak. Zer moduzko esperientzia izan da? Gauez egin dugu filmaketa, basoan. Urtarrilean izan da, eta hotza egiten zuen. Euria ere gogotik. Neketsua izan da. 19.00etan hasi eta goizaldeko 5.00etan bukatzen duzu eta bost kilo lokatz gehiago gainean dituzula. [Barreak] ‘Garai haietan bizitzea ere izango zen ba’, diozu. Gu gero hotelera edo etxera goaz, dutxa eder bat hartu..., baina haiek ez zuten horretarako aukerarik.

Paul Urkijo oso bide pertsonala egiten ari da. Bai estetikaren aldetik, baita euskararekin egiten ari den lana ere... Bizitza honetan gehiena egina dago, zaila da zerbait berria egitea. Bakoitzaren ikuspuntuak izan behar du berria eta Paul Urkijorena hala da. Bere ikuspuntua ondo markatzen du. Oso interesantea iruditzen zait. Yune Nogueiras da protagonista eta lan ona egin duela uste dut. Badut gogoa filma ikusteko.

Agertokietan ere bazabiltza Hika konpainiaren «Zorretan» lanarekin [25. Donostia Antzerki Saria jasoa]. Zaintza beste ikusmolde batetik lantzen du; emakume protagonistak pentsatzen du bera ez dela ingurukoak zaintzeko gai, nahiz haiek maitatu. Zailtasun dezente ditu obrak. Estilo ezberdinak nahasten ditu, denboran ez da lineala, eta ez gaude horretara ohituta. Agurtzanek [Intxaurraga] testua eman zidanean arrisku hori ikusi nuen, baina erakarri egin ninduen obrak. ‘Gogoa daukat egiteko, baina lagundu beharko didazu’, esan nion proposatu zidanean. Obra bera erronka da eta nire pertsonaia ere bai, nola sartu hor, bikote baten erdian.

Zein aldetatik da antzezlana erronka? Batetik magikotasuna eta surrealismoa eta bestetik errealitatea uztartzen ditu. Orainean, iraganean eta etorkizunean dabil kontakizuna. Ikuslea bukaerara arte engantxatuta edukitzea da erronka. Ikusleen gehiengoarekin lortu dugu. Aurrera begira proiektuak dituen bikotea du protagonista. Zein zaurgarriak garen erakusten du obrak.