«Nork esango dizu zu ez zarela migratzailea izango?»

Unai Elorriagaren etxeko atera jo dugu (Algorta, 1973) bi gauzengatik: 2025eko Euskarazko Euskadi Literatura saria irabazi berri duelako “Francesco Pasqualeren bosgarren arima” (Susa, 2024) liburu apartarekin eta aste honetan bertan atera delako espainierazko bertsioa, “Sobre las cinco almas de Francesco Pasquale” (Galaxia Gutenberg) tituluaz.

XIX. mendeko italiar galdaragile gazte eta txiro batek, Sapri herrixkan jaioak, Mediterraneoa zeharkatu eta, bere migrazioan, Bizkaiko burdinaren industria indartsura jo zuen, lan bila. Bermeon errotu eta haren ondorengo batek, XXI. mendean, nobela baten protagonista, aitzakia eta iturri bihurtu du. Bidaietako nobela klasikoen kutsua hartu diot nik neuk Unai Elorriagaren “Francesco Pasqualeren bosgarren arima” liburuari, baina, era berean, hain modernoa da, hain gure garaikoa -egituran, begiradan eta xedean-... eta hau esan diodanean, «ai, mila esker» xume batekin erantzuten dit idazleak.

Oso gertukoa baita Elorriaga, hainbat sari irabazi dituen arren eta bere liburuak beste hizkuntzen argitaratu diren arren. Eta ni neuk, solasaldi honen ostean, buruaren gainean, dantzan, mundu bat eramango balu bezala imajinatzen dut Elorriaga.

Galaxia Gutenbergek plazaratu duen itzulpena zuk egin duzu, ezta? Beste doinu bat du liburuak beste hizkuntza batean?

Bai, badu. Hau oso liburu euskalduna da, gainera, oso euskaratik jaiotako liburu bat da. Bizkaierazko tonu hori, egoteko hori, berbak eta egiturak sartzen ahalegindu naiz. Badago ipuin bat agertzen dena Durangaldeko neska gazte bat, 15-16 urtekoa, berriztarra eta XIX. mendean. Euskaraz bere tonua eta naturaltasunez ateratzen da. XIX. mendeko Durangaldeko neska gazte batek espainieraz nola egiten du?

Lanak eduki ditut, baina, bueno, hori ere jolas bat da eta jolas horretan disfrutatu dut. Horrek [itzulpengintzak] beste gauza eder bat dakar: botatzen duzunean harri bat, ez dakizu nora helduko den.

Liburua oso bat dator gaur egungo egoerarekin. XIX.ean kokatu arren, zerikusia du gaur egun daukagun gerra eta migrazioen giroarekin. Konektatuta dago gaur egungo egoerarekin, ezta?

Bai, total. Hori apropos eginda dagoen jolas bat da. Badakit XIX. mendeko kontuak direla, baina ekarri dut hona. Nik zer ezagutzen dut? Gaur egungo egoera. Orduan gaurko egoera baliatu dut hori kontatzeko. Oso argi ikusten da sentimenduak, sentsazioak eta denak direla gaur egungoak.

Hegoaldetik iparraldera migratzen duen protagonista honek Euskal Herria industriala aurkituko du.

Hor hipotesi diferenteak daude: ez dakizu benetan migrazio hori izan den burdinagatik, hau da, ekonomikoa, edo politikoa. Eta hori ere oso polita zen: Errege bat zegoen, Bi Siziliako Erregea, eta Pasquale horren kontra ote zegoen ez dakigu zehatz-mehatz... Zeren hori ere ezagutzen dugu, kanpotik datorren erregea zer den, eta hori ere Borboia zen. Hortik ere jo dut, ezta? Hau da, tipo hau zegoen borboi baten, hau da kanpotik etorritako eta auskalo zein interesekin, etorritako tipo baten aurka, eta beharbada horregatik ihes egin behar izan zuen.

Lehenengo kapitulu edo ipuin «punkie» baten ostean, atal/ipuinez kateatzen baita narrazioa, XIX. mendean bidaiatzen dugu. Pasqualen bizitzaren «puzzle» horretan Wagner, Verdi eta Schumann sartu dituzu.

XVIII-XIX. mendeko musikariak ziren elitea, nobleak, dirua zeukatenak. Eta zeukaten beste bizimodu bat. Oso interesgarria iruditzen zitzaidan Wagnerren bizimodua konparatzea galdaragile eta etorkin batekin, Wagner ere Italian ibili zelako Verdiren garaian, antzeko herrialdeetan, eta antzeko musika entzungo zuten... baina bizimodua guztiz diferentea zen.

Zenbat buelta eman dituzu bidaia hau imajinatzen? Imajinatzen zintudan mapa handi batekin, liburua egituratzeko prozeduran... Italiara joan zara, esaterako? [bitartean, liburuak eskuz idazten dituela ikusten ari naiz; mahaian ditu folio txukun batzuk]

Ez, dena barnetik, hemendik [burua seinalatzen du] atera da. Jendeak flipatu egiten du, baina nik dena sortzen dut buruan. Ez dut apunterik hartzen eta badakit nondik nora noan, badakit non aterako naizen, badakit atal bakoitzean zer doan... baina dena daukat buruan egituratuta. Eta oso ondo eduki arte buruan, ez naiz idazten hasten. Orduan egoten naiz igual urte eta piku, bueltaka eta bueltaka, eta ‘tak!, bale, badaukat!’. Nik ez dut meritu moduan ikusten, horrelakoa naiz. Gero, beste kontu batzuetan oso despistatua naiz eta ahaztu egiten zaizkit gauzak, baina horretan oso ondo ikusten ditut gauzak. Batzuetan esaten didate: ‘Igual ahaztuko zaizu zeozer’. Bueno, ba hasten badut zeozer, horrek esan nahiko du agian hain inportantea ere ez zela. Uda honetan hasi naiz hurrengoa idazten [‘Odola kantuan’ saiakera, Pamielarekin], baina, klaro, egon nintzen hau amaitu nuenetik -2024ko martxoan uste dut entregatu nuela- eta urte eta piku egon naiz hau pentsatzen.

Eta nobelaren abiapuntua zein izan zen? Pertsonaia errealaren aurkikuntza?

Nik banekien gure familian bazegoela birraitona italiarra; bueno, gure amaren birraitona zen.

Ez zuen Pasquale abizena, baina.

Aldatu dut, Pasquale da bigarrena. Bera zen Francesco Gervasi Pasquale. Hona etorri zenean, erregistroan Gervasi Gervasio bihurtu zuten. Gure ama da Letona Gervasio. Eta ni naiz laugarreneko Gervasio. Pascual apur bat potenteagoa da eta hori ipini nion. Guk bagenekien hori hor zegoela, eta amak askotan esaten du: ‘Gu Italiatik gatoz’. Halako batean Bermeoko gure pariente batek, nik ez nekiena nire parientea zenik, esan zidan: ‘Zu eta biok parienteak gara. Eta nik badaukat idatzita eta ikerketa egin dut’.

Fikzioa errealitatea osatzeko erabili duzu?

Nik gauza bakan batzuk nekizkien -noiz ezkondu zen, zenbat seme-alabak zituen...-, eta orduan aukera ederra da pertsonaia asmatzeko. Nolakoa zen Francesco? Auskalo. Orduan neuk emango diot nortasuna eta nik nahi dudan moduan izango da.

Bere pentsamenduak baino gehiago, egiten duena islatzen duzu. Oso zinematografikoa da liburua....

Bai, ea animatzen den baten bat...

...Pentsatu baino gehiago, egin egiten du. Ez duzu deskribatzen bere barrukoa.

Hor asmatu duzu, zeren nire literaturaren ezaugarri bat da hori. Inoiz ez dut esaten ‘hau horrelakoa da’. Beti aktuatzen dabiltza. Eta gauza arraroak egiten badituzte, euren pentsamendua hor ikusten delako da. Gauza arraro bat eginez gero, hor ikusten duzu bere barrutik doan psikosia. Hori da nire asmoa, asmatu duzu bete-betean.

Zein da bosgarren arima? Eta arimarik ba al dugu gizakiok?

Jolas literario bat da. Arimarekin gorabehera handiak ibili dituzte filosofoek. Grazia egiten dit, oso urrunetik ikusten dudalako nik erlijio kontua...

Orain bueltan datozela dirudi. Hor «Los domingos» pelikula.

Bai, berriro dator! Hain urrun gelditzen den hori, guztiz pasatuta dagoena, eta orain berriro badator. Orduan, arimarena jolas moduko bat da; azken batean deitu ahal diozu arima, adina, gogoa, bizitza-aroa, sasoia edo dena delakoa, baina umeak garenean eta gazteak garenean guztiz diferentea da gure arima edo gure barruko zera. Gero helduaroan beste bat daukazu, beste ikuspegi bat, eta zahartzaroan, beste bat. Eta bosgarrena da migratzaile batek duena: beste mundu batetik dator, inoiz ez da hangoa, inoiz ez da hemengoa... Sarrionandiak esaten zuena: ‘Han izanik, hona naiz’. Hangoa, hemengoa, ez dakit nongoa naizen. Nik ez dut hori sentitu, baina imajinatzen dut Frantseskok baietz.

Eta gero bost zenbakiarekin... Bost zenbakiak euskaraz badauka holako esanahi berezi eta sinboliko bat... 11 esaten duguna -‘hamaika ikusteko jaioak gara’-, sasoi batean bost esaten zen. Bost axola hor gelditu da. Egin dudan saiakera horretan sartu ditudan bertso askotan ‘bost negar egiteko jaioak gara’ eta horrelakoak daude. Eta Algortako hilerria bosgarren kalean dago. Amak askotan esaten du: ‘Ni, jada, bosgarrenaren bidean nago, kasi-kasi bosgarrenean nago’. 88 urte egiteko du eta ‘ia bosgarrenera noa’.

Nolabait esan daiteke migranteen aldarrikapen bat egin duzula, ezta?

Bai, neurri batean, bai. Niri amorru handia ematen dit entzuten dudanean ‘kanpotik datozenak ez dakit zer eta badaki zer’, eta horren kontra. Zu, zoratu gara? Zu migratzailea zara, ni migratzailea naiz edo izan dira nire aurrekoak edo izango zara. Nork esango dizu ez zarela izango, hemen gerra bat sortuko dela eta denok Argentinara bizitzera joan beharko dugula? Argentinan nahiko genuke modu goxoan hartzea, hartu izan gaituzten moduan Argentinan, Uruguain, Venezuelan edo Mexikon.

Eta izan gara euskaldunak eta egin dugu dirua eta egin dugu aberastasuna eta izan gara bertako parte... Eta orain datozenak hartu itzazue ahal den ondoen, zure seme-alabak balira moduan.