Leloak historia aldatu zuen Latinoamerikan: «Pobreen garrasia zeruetara igo dadila!». Fedea jada ez zen, gatibu hartuta, ondo hezitako elite boteretsuen eskuetan egongo. Behekoak, baztertuak, aurrerantzean beren ogi eta hitzekin fedea egiteko ahaldundu ziren. Teologoak lanpetuta egongo ziren «behetik gora» entzuten zituzten aldarriekin. Liburu batek zerikusi handia izan zuen kontzientzien eztanda hartan, "Teologia de la liberación: Perspectivas"; eta bere egilea, Gustavo Gutierrez, mugimendu hark suposatu zuena ulertzeko ezinbestekoa da.

Gutierrez Perun jaio zen 1928an. Ama jatorri europarrekoa zuen, eta aita, indigena. Europan ikasi zituen filosofia eta teologia, Lovainan -bere ikaskideen artean Camilo Torres apaiz eta iraultzaile kolonbiarra zegoen- eta Lyonen, eta garaiko pentsamendu teologiko eta filosofikoekin topo egin zuen: fenomenologia, existentzialismoa, marxismoa eta bereziki Vaticanoko II Kontzilioan eragin handia izan zuen Edward Schillebeeckx-en obrarekin. Baita «biraketa antropologiko» bat defendatzen zuten beste teologo batzuekin ere, adibidez, errebelazioaren bidean, Eskritura Santuak eta Tradizioa bezala giza esperientzia ere aintzat har zedin.

Latinoamerikara bueltatuta, baztertuekin lanean hasi zen, auzo pobre bateko parrokian. Bere pentsamendua pobreak ulertzen saiatzean sendotu zen, pobreekin lanean zebilela, eta liberaziorako teologia bat gorpuztu zuen. Bertan, «pobreen aldeko Jainkoaren lehentasunezko aukeraren» ideia aurkeztu zuen. Oso garrantzitsua da testuinguru horretan Exodoaren narratiba, Jainkoak bere herria esklabotzatik askatu zuenekoa.

Gutierrezentzat jasanezina zen goi mailako teologiaren eta eguneroko errealitateen arteko deslotura. Pobrezia itzelak eta erresistentzia antikolonialak markaturiko garaia ezagutu zuen, eta Eliza Katolikoa bezalako instituzio tradizionala non kokatu, zeren alde, bere borroka ere han finkatzearen aldekoa izan zen. Baldintza horietan sortu zen Liberazioaren Teologia, Bibliaren interpretazio zorrotza, zientzia sozialak eta justiziaren bisio bat fusionatzen zituena.

Pobreen Eliza pobrea

Bere pentsamenduaren beste gakoetako bat historiak teologiarekin eta errebelazioarekin duen harremanaren ingurukoa da. Gutierrezentzat, teologia «hausnarketa da, jarrera kritikoa»; beste hitz batzuetan, ez da munduko fenomenoak barnean biltzen dituen aurrez eraikitako sistema metafisikoa, teologo sistemikoek (Tomas Akinokoa edo San Agustin kasuko) azaldu zuten erara. Bere aburuz, «liberazioaren praxian, oraina, bere zentzu sakonenean, etorkizunaz haurdun dago; teologiak ez du orainean bizi den etorkizun hori hasi, interpretatu eta esplikatu egiten du». Hortaz, praxia da gakoa, Elizak munduan duen obra eta misioa.

Erraz samarra egiten da marrazten duen etorkizun hori utopiaren ulerkera marxistarekin lotzea: dialektika materialistaren akaberan dagoen klaserik gabeko gizartearekin. Egia da, Gutierrezek analisi marxista darabil, baina berarentzat (eta liberazioaren teologiarentzat), pobreak askatuko dituen eta kapitalismoaren zapalkuntza bukatuko duen utopia Jainkoaren Erreinua da. Berarentzat, liberazio hau ez da prozesu dialektiko baten akabera, baizik eta Exodoaren Jainkoaren bultzada eta harekiko leialtasunaren erakuslea: «Pobrezia eta injustizia onartzea Egiptoren askapena baino lehen zeuden mendekotasun egoerara bueltatzea da. Atzera egitea».

Gutierrez ez zen ofizialki inoiz zentsuratua izan, baina oso gertutik jarraitu zuen Juan Pablo II Aita Santuak, oso aurkakoa baitzen analisi marxistaren erabilerarekin, agian komunismoaren izenean poloniarrek bizi zutenagatik. Vatikanoan ez bezala, Latinoamerikan babes oso zabala jaso zuen. 1968an, Medellinen egin zen gotzain latinoamerikarren konferentzian, liberazioaren bidea aurreikusi zen. Bertan egon zen Gutierrez, asko inspiratu zuen bilkura hark, han egon zen egungo Frantzisko Aita Santua bezala. Bat etorri ziren denak, pobreen aldeko eliza pobre baten alde.

Gutierrezen liburuaren ondoren teologo asko liberazioaren bidean idazten hasi ziren, eta, hor, nabarmentzekoa da bi euskaldunek, Ignacio Ellakuriak (hil zuten arte) eta Jon Sobrinok izan zuten itzala, bereziki "Mysterium Liberationis" lanarekin.

Bultzada askatzailea

Latinoamerikatik harago, Liberazioaren Teologiak aztarna sakona utzi du beste teologietan, batez ere teologia testuinguruetan; beltzen, feministen, ekologisten eta queerren teologiak barne. Hauek kritikatu egin zuten: ez baitzen arrazismoaren kontra aski kritikoa, heteronormatiboegia baitzen, genero zapalkuntzari eta pobrezia material eta zaurgarritasun ekologikoaren arteko loturaz ia aipamenik ez baitzuen egiten. Baina den-denek aitortu diote izan zuen bultzada askatzailea, suposatu zuen arnasa berritzea, etorkizun berri baten alde historia desafiatzeko zuen indarra.

Gerra Hotzaren erdian salaketa eta jazarpen handiak izan zituen Liberazioaren Teologiak, bereziki Elizaren sektore kontserbadoreen eta AEBetako sektore gerrazaleen partetik. Emantzipazio sozialerako metodoa proposatzea eta ez zeruetako beste bizitza, bekatua zelako, barkaezina zen, marxismoa eta kristautasunaren arteko aliantza hori guztiz fedegabea zelako, Latinoamerikako moja, apaiz eta misiolariak pentsamendu iraultzaile batekin kutsatzen zituelako, eta, hori, eskualde hartan, AEBek zuten interes nazionalentzat mehatxu existentziala zelako.

Garaia interpretatuz

Liburua bere garaiko kezken fruitua da. Garaiko gobernu militarrak eta iraultza armatuak, oraingoz, iragana dira Latinoamerikan; baina borrokatu zituen beste kontu askok -mendekotasun ekonomikoa, zapalkuntza politiko eta kulturala, desberdinkeria sozial latzak- berdin jarraitzen dute. Gutierrezek bere liburuan Vaticanoko II Kontzilioaren (1962-1965) ondoren eman zituen hainbat hitzaldi bildu zituen, eta baita Medellingo Konferentzia Episkopala baino lehen eta haren ondoren argitaratu zituen idazkiak ere. Gutierrez bi kontzilioetan aholkulari teologikoa izan zen, mundu globalizatu eta modernoaren aurrean Eliza Katolikoaren erantzun integrala bilatzeko laguntzaile.

Bazuen 1960an Fidel Castrok Kubako Elizaren hierarkia salatu zueneko hitzaldi famatuaren berri, «fariseo» eta «ehorzle zuri» deitu zionekoa. Bizardunaren diskurtsotan, «pobreei traizio egitea, aberastasuna eta inperialismoa zerbitzatzea, Kristori traizio egitea da». 1980an El Salvadorren hil zuen Oscar Romero monsinorearen estatu-hilketak elkartasun olatua altxatu eta bete-betean harrapatu zuen.

1962an Juan XXIII Aita Santuak irrati bidez egindako adierazpenak bazterrak astindu zituen: «Eliza garatu gabeko herrialdeetan» aurkeztu behar zen «guztiontzako, eta bereziki pobreentzako Eliza bezala». 1965eko "Gaudium et Spes" dokumentuan, II Kontzilioko garrantzitsuenetakoan, «autoritate publikoek beren konpetentziak urratuz zapaldutako populazioak» baimentzen zituzten «beren eskubideak eta beren herrikideenak defendatzeko». Eta Gutierrezek bezala, Aita Santuaren dei horrekin askok bat egin zuten txoko ezberdinetan: Txilen Manuel Larrain Errazurik, Argentinan Carlos Mugica Etxaguenek, Brasilen Helder Camarak... Olatua martxan zegoen, Latinoamerikako herrien interesen aldeko teologia hark aurrera egiteko konpromisoa martxan zen. Kontuan hartu behar da, 1970erako, munduko 654 milioi katolikoetatik 256 Latinoamerikakoak zirela, non populazioaren %40 pobreziaren langatik behera bizi zen. Egoera ekonomikoa latza zen, Ipar Ameriketako herrialdeekiko mendekotasun politikoa erabatekoa, urbanizazio azkar baten beharra zegoen, analfabetismo oso hedatua, barne produkzio ahalmena oso ahula.

Gutierrezek liburua nortzuei dedikatu zien argigarria da: Jose Maria Arguedas eta Antonio Henrique Pereira Netori. Arguedas, Peruko poeta zen, lagun mina zuen, indigenen kosmobisioak mendebaldeko materialismoarenekin kontrajartzen zituen. Neto, soziologo gazte eta apaiza, Brasilgo junta militarrak hil zuen 1969an.

Politikoki erabilgarria

Testuinguru honetan, Antonio Gramscik filosofia edonorentzat izan behar zuela esan bezala, Gutierrezek berdin zioen teologiaz. Kristauek garai aldakorrak egoki interpretatu behar zituzten, Jainkoa non eta zeren alde zegoen erabakitzeko. Marxismoa eta kristautasunak ezberdintasun nabarmenak zituzten, baina berarentzat «konfrontazio zuzen eta oparora iristen ziren, ez gatazka konponezinera».

Gutierrez ez zen liberazioaz idatzi zuen lehen teologoa izan, bere liburuak ez zuen mugimenduaren definizio zabalena eman. Baina politikoki erabilgarriena izan zen, 1970eko hamarkadako Latinoamerikari, zetozen aldaketak ulertuta, hobekien erantzun ziona. 1990. hamarkadarako, errepresio latzaren eta bloke sozialistaren gainbeheraren erruz, indar gabe geratu zen, itxuran. Baina ez zen sekula hil. Zergatik? Nola?

Jainkoa pobre eta baztertuen alde dagoela dioen mezuaren zain jarraitzen duelako, garai aldakorrotan tresna berriez hornitua izateko zain.