Mitologia munduan nola sartu zinen?

Euskal Ikasketak baziren Baionan, eta memoria txiki bat egin behar zen horretarako. Banekien Bidarrain bazela Harpeko Saindua, eta interesatu zitzaidanez, magnetofoia hartu, Bidarraira joan, eta jendeari galdetu nion zer zekiten horretan eta zer sinisten zuten. Gero Jose Martin Apalategi zenak bazuen antropologia saila Lauburu argitaletxean eta publikatu egin zuen memoria lan hori 1985ean.

Gustatu egin zitzaidan jendeari galdetzea eta mitologiaz zerbait gehiago jakitea, segitu nuen Mendiben, Baxenabarren, eta Iparraldean oro har. Gero, gure inguruan esaten zen Orozkon tradizioa zutela, bazekitela asko horretaz, eta bertara joan nintzen ikerketa egitera.

Mitoen bilakaera eta esanahia ere aztertu duzu.

Lan bat izan da lekuan lekukoa, informazioa biltzea; eta gero beste bat izan da analizatzea, interpretatzea. Lekuan lekukoen azalpenek batzuetan esplikazio batzuk behar izaten dituzte. Zer esan nahi duen, zergatik istorioa horrelakoa den edo istorioak konparatu. Azken hau egiten ahal da Euskal Herriko istorioekin edo munduko beste mitoekin, gaiak asko errepikatzen baitira munduan zehar. Beste toki bateko mito batek argitzen ahal du hemengo istorioa.

Idatzi duzun liburu batek -Mito hurbilak: euskal mitologia jendeen bizitzan- du izenburu. Gaur egun euskal mitologiak ba al du tokirik jendearen egunerokotasunean?

Egun, uste dut mitologia ikusten dela ondare historiko bat bezala, beste siniste batzuk badira orain. Industriaurreko garaian sinisten zen bezala ez da sinisten, baina orain ondare kulturala da.

Guk ezagutzen ditugun dokumentuak dira kristautasuna hemen aspalditik ezarria zenekoak, askotan bada sinkretismo bat. Kristautasunak mitologiaren izaki batzuen existentzia onartu du, batzuetan gaizto gisa tratatu ditu, baina hori existentzia onartzea da.

Hemengo izaki mitikoak onak eta txarrak ziren aldi berean, ezaugarri hori berezkoa dute. Gure mitologian deabruak eta ama birjinak ez dira guztiz onak edo txarrak, baizik eta bikoitzak. Gizarteak onartu ditu, baina moldatu ditu lehenago.

Gaur egungo gizartean pertsonaia mitologikoak hartzen dira zentzu ezberdinak emanez. Pertsonaia horietaz egiten den irakurketa egokia da ala deformatua izan da?

Badira batzuk transmititzen direnak oraindik. Olentzero eta inauteriak, esaterako, berreskuratu dira. Batzuetan egiten dira nahasketa batzuk, esaten da Olentzero dela azken jentila, tradiziotik baletor bezala. Nik ez dut inoiz topatu jentilak eta Olentzero lotzen dituen kondairarik, beharbada bada, baina nik ez dut ikusi.

Beste mito bat da Amalurrarena, Marirena. Nik ez dut Mari deitzen, Anderea baita tradizioan gehien erabili den terminoa.

Andere hori zeruan ibiltzen da, ekaitzak egiten ditu eta gauean ikusten da zerua zeharkatzen sutan. Baina haitzulo batetik bestera joaten denez, esaten da lurpeko dibinitatea eta lurrarena dela, eta hortik heldu da Amalur terminoa. Nik ez dut inoiz topatu Amalur terminologia mitologia tradizionalean.

Lurpekoa eta lurrekoa dela nik zalantzan jartzen dut, zeren eta berak atmosferan egiten du bere lana, bai harpean bizi da, baina goi mendiko harpe batean.

Jotzen baduzu Greziako mitologiara, ikusten duzu Zeus, zeruko aita, ekaitza egiten duena, horren lana ere da Anbotoko Anderearena bezala, eguraldia baldintzatzen du. Zeus harpe batean sortu eta beste batean hazi zen, eta inoiz ez da esaten Zeus lurpeko dibinitatea denik, zerukoa baizik. Zeusen enblema arranoa da eta Anbotoko Anderea askotan agertzen da sai itxuran edo bele itxuran, hau da, txorian.

Biak berdinak badira zergatik dibinitate femeninoari ematen zaio lurpekotasuna eta dibinitate maskulinoari zerukotasuna? Nire ustez, gure sistema sinbolikoan emazteari tokatzen zaio beti lurra eta behekoa eta gizonari goia eta agintea. Nik uste dut hori aztertzekoa dela eta ikustekoa dela zer ekartzen duen Anbotoko Anderea Amalurra dela esateak.

Ikuspegi matxista ikusten duzu horretan?

Nire ustez hori izan da indarrean dauden sinboloen eragina eta sinbolo horiek misoginoak dira, dudarik ez. Esaten duzunean gizonak direla inteligentzia eta goikotasuna, eta emazteak behekoak eta emozionalitatea. Bata lurrari lotua eta bestea goiari, sistema sinboliko hori izugarri sexista da. Sorpresa da horrelako dibinitatea, Andere handi bat horrelako botereak dituena, lurpekoa dela esatea. Feminista baldin bazara zure teilatuari harriak botatzea da.

Euskal Herrian emazteek historikoki izan duten indarra aldarrikatu izan da. Euskal mitologian emaztearen indarra baloratzen da edo misoginia ikusten da?

Misoginia presente dago. Badira munduan misoginoagoak diren mitologiak, baina mitologian konparatu nituen bikoteak, senar-emazteak, ama-semeak, aita-alabak eta anai-arrebak, eta badira istorio batzuk non emaztea agertzen da oso inteligentea, baina gehienetan emazteak zozoagoak edo ahulagoak dira, eta ikusten da nork duen manatzen.

Esan izan da Anbotoko Anderea bezalako dibinitatea duen herriak ezin duela diskriminaziorik izan; alta, mitologian edo zeruan gertatzen diren mirakuluak ez dira gero lurrean ere gertatzen diren istorioak. Badira populu asko dibinitate femenino handiak dituztenak eta herri horiek ez zuten berdintasuna ezagutu. Nik batzuetan esaten dut pixka bat gaiztakeriaz, Mexikon dibinitate adoratuena Guadalupeko Ama Birjina dela, eta Mexikoko gizartean berdintasuna denik ez dut uste.

Estatu frantsesean euskaraz aurkeztu zen lehen tesia izan zen zurea.

Bai, bi ginen, Jasone Salaberria durangarra eta biok, eta lan handia eman zigun euskaraz egitea lortzeak. Biak ibili ginen adarrak berotzen frantses administrazioarekin hori lortu nahian. Kasik etsituak ginelarik eman ziguten.

Euskaltzale bezala, nola ikusten duzu euskararen garapena Ipar Euskal Herrian?

Oro har euskararen egoera ez dut oso distiratsu ikusten, eta are gutxiago Iparraldean. Egia da iritzi publikoan gutxi ausartzen direla euskararen kontra hitz egitera, baina horren alde egiteko orduan beste zerbait da. Ofizialtasuna falta da eta hori oinarri-oinarrizkoa da. Egia da horrek ez duela bermatzen iraupena, euskaldunok ere egin behar dugula.

Mugimendu feministan militantzia aktiboa eraman duzu urteetan. Errealitatea oso ezberdina da zentzu horretan Hego eta Ipar Euskal Herrian.

Bai, Hego Euskal Herrian militantzia hobeto mantendu da, eta batez ere jende gazte gehiago ibiltzen da. Iparraldean izan da desmobilizazio oso handia, batez ere 1990eko hamarkadan. 1968tik landa gauza asko lortu ziren berdintasunaren legearen aldetik. Badirudi belaunaldi berriek ez dutela behar hori ikusten.. Bitartean desberdintasunak badira, politika, ekonomia munduko ordezkaritzan, soldataren berdintasunean... Eta bortizkeria eta hilketa sexistak, emazte joak eta sexu erasoak eta psikikoak... Oso urrun gara berdintasunetik, historian badira gorabeherak, eta beharbada beherako batean gaude.

Bortizkeria sexisten kontrako kolektibo feministako kidea zara, Ipar Euskal Herrian hilketa sexistak direlarik zuek bakarrik salatu izan dituzue.

Horrela da bai. Hegoaldean herri batean gertatzen denean Herriko Etxeko auzapeza eta hautetsiak agertzen dira protestan; Iparraldean ez, ordea.

Etorkizunari begira ze proiektu duzu?

Liburu bat daukat bukatua, espero dut udaberrian argitaratuko dela. Hori bukatzen denean beste zerbait topatzea espero dut, baina oraindik ez dakit.