Ramon SOLA
DONOSTIA
Elkarrizketa
JON IRAZOLA ETA OXEL AZKARATE
IHESLARI OHIAK

«Iheslari eta deportatuen kondena ezin da bizi osorakoa izan»

Bi belaunalditakoak dira, baina bide bertsua dute atzean. 2014. urtean itzuli ziren biak, Elorriora Irazola eta Arrasatera Azkarate, eta lau urte geroago lanean segitzen dute oraindik iheslari eta deportatu guzti-guztiak etxera hel daitezen.

Presoen afera indarrez sartu berri da agenda politikoan, baina hain berea duen ilunpeko tunelean segitzen du iheslari eta deportatuen arazoak. Hurrengo larunbatean, Orion, jada 150 lagun inguruk egin duten etxerako buelta irudikatuko dute –nahi duenak lagun ditzake ibaian barrenako jaitsieran– eta, horrez gain, oraindik urrun direnentzat portu segurua eraikitzeko urratsa egingo dute.

Urtarrilean Ficoban Foro Sozialak eginiko jardunaldian aipatu zenez, 120 iheslari inguru itzuli da azken urteotan...

Jon IRAZOLA: 150 inguru izango dira. Baina kanpoan oraindik 70-80 inguru gelditzen dira. Behin eta berriz ari gara errolda osatzen, baina ez da erraza. Zerrenda historikotik ari gara tiratzen, eta batzuetan baten batek esaten du ‘hau ere han zegoen, baina gero bere pista galdu genuen, edo hil zen ez dakit nola...’. Mexikon, esaterako, ez da batere erraza datuak biltzea, zailtasun handiak daude.

Oxel AZKARATE: Erbestean bakoitzak duen egoerak markatzen du. Batzuetan ez du esan nahi, beldurra dago, ez du bere gordelekutik atera nahi. Hor da Anjel Mari Telleriaren kasua, Mexikotik ekarri zuten azkena: prentsa espainolak esan zuenez, delitua preskribatzeko egun gutxi batzuk falta zitzaizkion. Ulergarria da, beraz, askotan familiari galdezka joan eta ezer esan nahi ez izatea. Ikusi besterik ez da herri askotan oraindik silueta beltzak erabiltzen dituztela iheslariak irudikatzeko.

J.I: Adierazgarria da Telleriarena, herritik kanpo 30 urte zeramalako. Hor ikusten da iheslari izatearen kondena zenbatekoa den, bizi osorako zigorra zenbaitetan. Osasun arazoak ere egoera horrekin zuzenki lotuta daude; bistan da zenbat iheslari hiltzen den minbiziak jota.

Erdiak baino gehiago arazorik gabe etorri direla ikusita, pentsa liteke prozesua erraza ez baina egingarria behintzat izan badela. Baina 70-80 horiei erreparatuta, ordea, guztiz konpontzea oso zaila dirudi...

J.I: Aipatzen ditugun hiru kontuak konponduko balira, ez litzateke batere zaila izango: Auzitegi Nazionalean abokatuei informazioa ematea, preskripzioa, mendeku gosea etengabe luzatzeari uztea eta torturak kutsatutako sumarioak baliogabetzea. Kontu hauek ez dute inolako akordiorik behar, soilik gutxieneko borondate politikoa.

O.A: Elkarbizitza parametroetan kokatzen dugu hau guztia. Salbuespen neurrien gainetik elkarbizitza eraikitzerik ba al da? Ez dugu uste. Norbaitek pentsatzen du hemen preso eta iheslariak egonda elkarbizitza normala egiterik badagoela? Ezetz bada, goazen denon artean urratsak egitera, konponbideak bilatuz. Gu horretan ari gara.

Eta deportazioa nola amaitu? Zuen datuen arabera, 80ko hamarkadatik hona 74 lagunek jasan dute eta oraindik ere 14 hantxe dira. Euskal gizartean honi buruzko ezjakintasun handia sumatzen da, gainera...

J.I: Deportazioa estali dute, baina inolako oinarri legalik gabe eraman zituzten hara eta ondorioz ekartzeko ere ez da inolako lege trabarik. Bi protagonista izan ziren hor; agindua eman zutenak eta gauzatu zutenak. Bidea litzateke gauzatu zuenak, Estatu frantsesak alegia, hori egin zuela onartzea –eta beharbada honetarako bidea bada presoen aferaz osatu den lan mahai horretan–, eta agindu zuenak, Estatu espainolak alegia, onartzea egoera horrek jada ez duela zentzurik eta bere garaian egin zituen tratu ekonomiko eta abarrak bertan behera uztea. Espainiak zein Frantziak esan dezakete ‘hau bukatu da’. Eta hori ere oso gauza erraza da borondate politikorik bada, are errazagoa deportazioa legalki existitzen ez den neurrian.

Orain arte kanpoan direnei buruz mintzatu gara, baina nolakoa gertatzen ari da etorri zaretenon itzulera? Arazo asko aurreikus zitezkeen; kotizaziorik izan gabe, lanik gabe, etxebizitzarik gabe zenbaitetan...

J.I: Gertatu izan da norbait etortzea, senideek, lagunek eta abarrek ongi etorria egitea, eta gero lehengo tokira itzuli behar izatea, lanik ez dagoelako esaterako. Batzuek ezinbestean ipurdia bi aulkitan dute. Asko eta asko 60 urtetik gorakoak dira, segurtasun kontuengatik ez dute lan egiteko aukerarik izan... Harrera elkartearen laguntza edota lagunen elkartasuna izan badute, baina ulertu behar da arazo hau gizartearena dela, ez soilik beren ingurukoa. Karrikan eskale ibiltzeko ez da inor itzultzen. Horregatik diogu ahal duena itzultzen ari dela; ahal duena, zentzu zabalean ulertuta.

Kanpoan urte luzeak emanda, izango da itzuli nahi ez duenik ere. Kasu horietan, animatu egiten dituzue?

J.I: Hamarkada askotan konfrontazio eskeman bizi izan gara, eta apustu honekin hasi ginenean, beraz, lagun askok bide-orri honetan sinisteko zailtasun handiak zituen. Ez zuten uste herrira itzuli eta 15 egun ere egingo zituztenik atxilotuak izan gabe. Ihesean ibili denak zaila du eskema horretatik ateratzea.

O.A: Bide-orri honek bakoitzaren erabakia errespetatzen du. Hau da, denok elkarrekin bultzatzen dugu bidea, ekarpen politiko gisa, baina gero bakoitzak erabakitzen du, dituen baldintza eta ahalmenen arabera. Inork ez du etxera ezinbestean etorri behar, ez eta erbestean ezinbestean gelditu behar ere, jakina.

J.I: Denbora ere gauza beharrezkoa da, denok ez ditugu bizipen eta erritmo berak. 2013an batzuek ez zuten honetan sinisten, baina orain esango nuke guztiak ari direla sinisten.

Orioko ekitaldian txanpon beraren bi alde nabarmentzen dira: batean, gertatu den itzulera agurtu nahia; bestean, oraindik kanpoan direnentzat konponbidea aldarrikatu beharra. Zeinek du pisu handiena?

J.I: Ekitaldian esango dugu ‘hemen gaude, baina arazoa ere hor dago’. Eta egoera honekin bukatzea gizarte honen esku dago. Oriok metafora polita ahalbidetzen duela uste dut: errekan korrontea gora eta behera dabil; gu portu batetik atera ginen eta beste portu batzuetara heldu ginen, eta orain gure portura itzuli nahi dugu, korrontearen aurka egin behar izan arren. Eta espero dugu portu horretan beso zabalik ongi etorriak izatea, noski.

 

«Con una mínima voluntad política volvería el 80% de exiliados y deportados»

Para que quien lea esto pueda entenderlo, ¿cuál es el itinerario exacto que debe hacer hoy día una persona exiliada que quiera regresar a casa?

Jon IRAZOLA: Tiene que empezar por ponerse en contacto con un abogado, para conocer cuál es su situación judicial exacta. Pero ahí nos encontramos con el primer escollo: en la Audiencia Nacional antes estaban bastante abiertos a informar, pero de un tiempo a esta parte se han cerrado en banda y lo que ahora le dicen a esa persona es que si quiere volver, acuda ella misma a informarse. Entendemos que lógicamente eso es atarse las manos uno mismo y que no resulta asumible en el actual nuevo contexto político.

Oxel AZKARATE: Luego está el problema de la prescripción de estos delitos, que se estira una y otra vez. Y sin garantía de que no va a ser detenido, nadie vuelve a casa. Constatamos que la prescripción está siendo utilizada como una herramienta represiva más, con el objetivo de que el exilio se convierta en una cadena perpetua. Si en este ámbito concreto la legalidad se utilizara también de un modo normal y no excepcional, aceptando los plazos de prescripción habituales, también estaría resuelta buena parte del problema. Y sin necesidad de ninguna negociación, ni ningún acuerdo político, nada.

En tercer lugar, planteamos que los sumarios contaminados por la tortura deberían cerrarse. Es también algo lógico en cualquier parte del mundo. Que la tortura se ha aplicado de modo masivo lo ha certificado el informe del Gobierno Vasco, por si alguien todavía tenía dudas, y eso tiene que tener una repercusión judicial.

J.I: Calculamos que solamente haciendo estas cosas que son de puro sentido común y escrupulosa legalidad, con una voluntad política mínima, se resolvería el 80% de las situaciones. Y también consideramos que por razones de carácter humanitario se debería facilitar el retorno de quienes tengan situaciones más acuciantes, bien por problemas de salud o de no poder llevar una vida mínimamente digna allá donde estén; es otro de los puntos que ya incluímos en la hoja de ruta de Biarritz de 2013. Todo esto sin entrar ya en otras cuestiones que necesitarían más tiempo, como la implantación de una Justicia Transicional.

El nuevo presidente español ha introducido en su agenda el tema de los presos, pero casi nunca se habla de las personas exiliadas y deportadas...

J.I: El desconocimiento existe y es un problema, sí. Si hablamos del presidente español, yo remarcaría el principio de realidad, porque él mismo ha aludido a ello. Ese principio vale para los presos y vale también para las personas exiliadas; hoy no hay riesgo de ningún atentado, todo lo que se quiera argumentar es asunto del pasado, no hay razón ni excusa para no cambiar lo que se estaba haciendo hasta ahora.

¿Pueden y deben hacer algo las instituciones vascas en este tema?

O.A: Nuestro mensaje y nuestra apuesta política siempre han estado más dirigidos a Euskal Herria que a los estados. Pero sí hacemos hincapié que hay situaciones que se pueden y deben resolver ya. Sabíamos que todo no se podría arreglar desde el principio, asumíamos que nuestra hoja de ruta iba a ir solucionando algunas situaciones pero que otras serían más difíciles, y hemos llegado a ese punto, queda rematar todo esto de una manera adecuada. En 2013 lanzamos esta apuesta porque sabíamos que no podíamos estar esperando a la voluntad de otros y que había que ponerse en marcha para ir abriendo espacios de libertad, siempre con el objetivo último de traer a todos y todas a casa. Ahora ciertamente hay más opciones reales. Es evidente para cualquiera que la sociedad vasca no es la misma ahora que en 2010 o 2013, ha avanzado en gran parte porque es la propia ciudadanía la que ha dado muchos pasos por su cuenta. Y las instituciones vascas deberían contribuir a acabar de solucionar esto, desde la perspectiva de que no puede haber una normalizacion política ni una convivencia futura real con personas presas y exiliadas, y de que hay que poner bases para garantizar la no-repetición.

J.I: Cuando la persona exiliada está lejos, su mayor preocupación es exhalar allá su último suspiro, morir sin volver a ver su país. No creemos que esta sociedad pueda darse el lujo de permitirlo. Y, dicho de otra forma, tampoco creemos que deba aceptar esa forma de venganza. R.S.