Ramón SOLA
donostia

Euskal Memoria refiere 649 ataques de guerra sucia, siempre impunes

De las esvásticas marcadas con cuchillas de los 80 a los «secuestros exprés» de la pasada década pasando por los ataques a coches y casas de todas las épocas, la fundación Euskal Memoria ha recopilado y difunde información de 649 ataques de guerra sucia. Casos que no produjeron muertes, pero sí daños personales y materiales siempre impunes.

Es la lista de una violencia con dos características comunes: por un lado, resulta poco o nada conocida más allá del círculo político de quienes la padecieron; y por otro, quedó totalmente impune. Puede pensarse que solo ha afectado a militantes de la izquierda abertzale, pero no es así, aunque efectivamente resulten mayoría. Incluye por ejemplo al forense donostiarra Luis Molés, al que colocaron una bomba en el coche como represalia tras un juicio por torturas, a abogados de todo tipo (Juan Mari Bandrés, Christiane Fandó, Iñigo Iruin, Pepín Arraiza...), a la txupinera de Bilbo Sonia Polo a la que enviaron una bala...

Esta realidad ocultada, que podría definirse como guerra sucia de baja o media intensidad, sin víctimas mortales, está siendo documentada por la fundación Euskal Memoria, dentro de una labor global que ya está resultando decisiva por ejemplo para sacar a la luz la extensión de la tortura.

Karmele Urbistondo explica que al contrario de lo que ocurre con esta lacra, de la que siguen aflorando testimonios hasta ahora silenciados a un ritmo importante (unos 70 al mes), en el caso de la guerra sucia no hay grandes revelaciones nuevas, pero sí un trabajo nunca hecho de recopilación de datos: testimonios, fotos, recortes de prensa... Por contra, apenas se hallarán documentos judiciales, porque la práctica totalidad de los ataques no tuvieron siquiera una mínima investigación.

Como pasa con la tortura, resulta obvio que los 649 casos referenciados suponen solamente la punta del iceberg. Muchos no se denunciaron porque quienes lo sufrieron quizás ni consideraban noticiable que les hubieran pinchado las ruedas del coche, quemado la puerta de casa o enviado amenazas de muerte.

Esta práctica tiende a desaparecer actualmente (las últimas referencias, en forma de amenazas ultras, son en 2013 en Nafarroa), pero alcanzó una gran intensidad en los años 70 y 80. Según el desglose de Euskal Memoria, en la década que queda atravesada por la muerte de Franco se han constatado 278 casos; en la que va de 1980 a 1989 son 266; en los 90 ya se reduce a 50; baja a 41 en la primera década del siglo XXI; y se queda en más de una docena en estos últimos siete años.

«Desconocido»... o no

La referencia detallada de cada ataque obliga a Euskal Memoria a concretar la autoría, y es aquí donde predomina un término revelador: «Desconocido». No puede ser de otro modo dado que judicialmente no hay prueba, habitualmente ni siquiera indicio, de nada. En cualquier caso, Urbistondo aclara que «detrás se suele esconder la actividad de grupos paramilitares o de extrema derecha», cuando no de lo que se etiquetó en los 80 con el eslogan ‘‘De día uniformados, de noche incontrolados’’. En total son 462 los ataques de ‘autor desconocido’. «Sin embargo, 65 de ellos fueron perpetrados por el BVE o la Triple A. En nombre de los GAL se registran 47. Los guerrilleros de Cristo Rey se atribuyen 12. Y los Grupos Armados Españoles, otros 13», detalla la fundación.

Es peliagudo discernir cuáles de esos ataques se producen contra personas y cuáles contra propiedades, porque es muy habitual que se ataque a una persona a través de su propiedad (vehículo, vivienda...).

No llegan al 20% los cometidos contra mujeres (114) mientras que los dirigidos contra hombres pasan holgadamente de 500. Por territorios, la mayoría de los contabilizados se registran en Gipuzkoa (205), seguido de Bizkaia (161), de Nafarroa (123), de Lapurdi (81) y de Araba (34), sin olvidar que también fuera de Euskal Herria hubo guerra sucia.

Avanzando en la descripción del fenómeno, llama la atención el elemento de la persecución, en un doble sentido. Por un lado, hay varias personas que han sufrido cuatro o cinco ataques, incluso en diferentes épocas, lo que evidencia una obsesión por parte de los ejecutores de la guerra sucia. Por otro, a menudo esta violencia se ceba en las familias de quienes ya han sufrido la represión (la hermana del fusilado Jon Paredes, Txiki; los familiares del desaparecido Eduardo Moreno Bergaretxe, Pertur; los Berrueta de Iruñea...)

Información accesible

Como ocurre con el resto de su vasto archivo, toda esta información está a disposición general en internet. Al listado actualizado de víctimas de guerra sucia se puede acceder a través de la dirección http://www.euskalmemoria.eus/eu/db/hasiera, en el apartado «a partir de 1960». Y luego se puede hallar un dossier más específico de cada ataque en http://www.euskalmemoria.eus/eu/db, pulsando en el botón rojo «consultas en el centro de documentación» y luego en «katalogoa».

El objetivo de Euskal Memoria, explica Karmele Urbistondo, ha sido «recoger información de difícil acceso u oculta, siempre dispersa, y ponerla a disposición del público». Queda claro que con la difusión de este listado no acaba este trabajo ni mucho menos lo agota, dado que sigue habiendo mucha información que añadir a cada caso concreto, más aún cuando los de los años 70 y 80 se van difuminando en la nebulosa del tiempo y prácticamente no hay referencias escritas fuera de ‘‘Egin’’ o ‘‘Punto y Hora’’. «Y se precisan correcciones que mejoren lo realizado hasta el momento», apostilla Euskal Memoria.

 

ZENBAIT ADIBIDE, GUZTIAK ARGITU GABEAK

JOXE MARI LARRETXEA, JOXEAN LASA eta JOXI ZABALAren pare

1983ko urriaren 20an, Joxean Lasa eta Joxi Zabala Tolosako errefuxiatu gazteen desagerpenaren albistearen ondoan, beste eraso baten berria ere azaldu zen egunkarietan. Bertan, Joxe Mari Larretxearen irudia ikus zitekeen, ubeldurez betea. Baionatik zehar motorrean zihoala, bera ere harrapatzen saiatu ziren auto batetik ateratako erasotzaile batzuk. Ehun kilo baino gehiago pisatzen zituela-eta, ezin izan zuten eraman, baina, trukean-edo, ikaragarrizko jipoia eman zioten hernaniar honi. Jose Barrionuevo ministroak argi aitortu zuenez, ETAren eskuetan zen Martin Barrios kapitaina askatzeko bahitu nahi zuten Larretxea.

MANOLI HARTZA Iruñeko tabernari abertzalea, sabelean tirokatua

Iruñeko Labrit aldapako Hartza jatetxe ezagunean, norbaitek txirrina jo zuen 1984ko abenduan. Manoli Hartza altsasuarrak atea ireki zuenean, tiroka hasi zen ezezaguna eta larri zauritu zuen. Abertzaleen artean –bai eta abertzale ez zirenen artean ere– oso estimatua zen Hartza, baita bera kudeatzen zuten ahizpa altsasuarrak ere. Poliziakide ezagun bat lotuko zuten erasoarekin hamarkada bat geroago, baina errudunik ez zen izan. Onik atera zen Manoli Hartza.

TXOMIN ITURBE, lau aldiz behintzat gerra zikinaren jopuntuan

Txomin Iturbe ETAko buruzagi historikoa hil zenetik 30 urte bete berri dira. Aurretik, lau aldiz behintzat egon zen gerra zikinaren jopuntuan. 1975eko azaroan bere autoan lehergailua jarri zuen Triple A erakunde ultraeskuindarrak (Maite Ormaetxea bikotekidea ere zaurituz, beren bi haurrak ikastolara eramaten zituztenean). 1976ko apirilean metrailatu egin zuten arrasatearra. 1979ko maiatzean, berriz, auto batetik tiro egin zioten Biarritzen, beso batean zauri larria eraginez. Eta 1980ko otsailean Polizia frantsesak berak tirokatu egin zuen hiri berean, oraingoan ere joaz, Eugenio Etxebeste eta Jokin Gorostidirekin zihoala.

GORKA KNORR, heriotza mehatxuak jasan zituenetako bat

Hamarkadotan heriotza mehatxuak jasan dituzten militante politikoak asko dira. Horien artean izen ezagun bat emateagatik, Gorka Knorr gasteiztar-tarragonarra dugu. Orduan abeslari ezagun eta gerora Eusko Alkartasuneko agintaria eta Gasteizko Legebiltzarreko presidenteordea izango zenari, Adolf Hitler VI. Komandoa taldeak igorri zion mehatxua 1977an, baina ez zen auzibiderik zabaldu.

XABIER ANTOÑANA legebiltzarkideari, zigorrik gabeko jipoia

Nafarroako mendebaldeko ertzean den Viana herritik, ikastolen sortzaileetako bat bilakatu zen Xabier Antoñana. 1980. urtean auzokide batzuek jipoitu egin zuten, Nafarroako legebiltzarkidea zen arren. Oso ezaguna zen Antoñana, literaturan zein politikan jarduten zuelako, eta besteak beste Manuel Irujo zein Telesforo Monzonen laguna izan zelako. Zortzi egunez etxean atxiloturik izatera baino ez zituzten zigortu erasotzaileak.

TXOMIN UNZALUren etxea eztandarazi zutenen gaineko susmo argiak

Lekukotasuna eskatu zitzaionean, Txomin Unzaluk ez zekien bere etxe berria suntsitu zuen erasoa noiz gertatu zen zehazki. Ez da hain arraroa, hedabideetan apenas ezertxo ere ez baitzen azaldu. Forua herrian eraikitzen ari zen etxea, eta laster joango zen hara bizitzera, baina aurretik heldu ziren gerra zikinaren eragileak. Eztandarekin batera, «Muerte a Unzalo» zioen esaldia margotu zuten. Akats hori –«o» bukaeran, «u» hizkiaren tokian– Gobernu Zibilak igorritako isun batean ere eman zen, eta horrelaxe («Unzalo») deitzen zion Guardia Zibileko Hidalgo kapitain famatuak ere. Hurrengo egunean, Unzalu etxea ikustera joan zenean, bertan ziren Hidalgo eta bere laguntzaileak, entzun nahi zuenaren aurrean ekintza justifikatuz.

EDURNE SAMPEDRO gazte gasteiztarra, lau eraso bi urte eskasetan

1987 eta 1989 bitartean, «inkontrolatuak» deiturikoen lau eraso bortitz jasan zituen Edurne Sampedro gazte abertzaleak, Gasteizko Alde Zaharrean eta gauez. Horrelako ekintza ugari gertatu ziren urte horietan, Euskal Herriko txoko ezberdinetan. Bizarra mozteko xaflak erabili zituzten horietako batzuetan, Sampedroren gorputzean nazien gurutzeak edota HBren siglak markatzeko.

BERRUETA familiaren jazarpena, aita hil ondorenean ere

2004ko martxoaren 13an hil zuten espainiar poliziakide batek eta bere semeak Angel Berrueta Iruñeko Donibane auzoko okina. Baina familiari oraindik ere samin gehiago eragingo zitzaion hurrengo urteetan, 2007. urtera arte gutxienez: dendako kristalak hautsi, etxeko atarian mehatxuak idatzi, telefono deiak ordu txikietan... «HB, hijos de puta, familia Berrueta al paredón, el muerto al hoyo», zioen pintaketetako batek. «Vamos a matar a tu madre, viva España», mehatxu egin zioten telefonoz Angel Berruetaren alabari, gau batean.

JUAN MARI MUJIKA, bahitua eta mehatxatua preso eraman aurretik

Ez zen kasu bakarra izan garai horretan, baina bai ezagunenetarikoa, prentsaurreko baten bitartez salatua izan zelako. Zuberoako herri txiki batean bizi zen Juan Mari Mujika ataundarra, mendira bi orduz eraman zuten hiru ezezagunek 2008ko abenduan. Galdekatu ostean, Poliziarekin kolaboratzeko eskaintza egin zioten, uko egiten bazion mehatxu larriak erantsiz. Frantsesez eta gazteleraz mintzo ziren erasotzaileak. Lau urte geroago atxilotu egingo zuten Mujika eta 2015a arte ETArekin loturiko akusazio larrien aitzakiapean preso izan dute. Azkenean, baina, Auzitegi Nazionalean epaitu eta errugabe atera da ataundarra.