Frustrazio batek lotzen nau Palermorekin. Aste Santua zen. Raisi lurmuturrean lurreratu ondoren, erdigunera joan nintzen, Borgo Vecchiora, portutik oso hurbil, ostatu apal batera. Iluntasuna sartzen zen, eta Selenek, zeruan herabe distiratzen zuenak, oraindik ezezaguna zen Siziliaren lehen inpresioak piztera gonbidatzen ninduen. Palermoko nire lehen ilunabarra norabide finkorik gabe ibiltzea erabaki nuen. Ez dakit zenbat denbora igaro zen, ez asko, baina gaua aireaz jabetzeko adina bai. Eta Via Cavour zeharkatu nuenean, Massimo Antzokiko harmailadiaren aurrean ikusi nuen neure burua.

Sarrera neoklasikoak pronao korintoar bat ematen du, estereobato-krepidoma baten gainean, Arteen Olinporaino biderkaturik. Argiak, fatxadaren gainean kontrapikatuta, eskortzo bikain bat sortzen zuen, atzealdearen belztasunean. Eta itzaletan ebakitako siluetek oroimenarekin jolasten hasitako irudimenaren dramatismoa areagotzen zuten. Horrela, eskaileretako brontzezko lehoiek lagunduta eta Verdiren bustoaren begiradapean, Intemezzoa entzuten hasi nintzen neure baitan, Pietro Mascagniren lana, opera-verismoaren gailurra eta pentagrama batean inoiz jarri den orkestra piezarik ederrenetako bat. Bat-batean, Aitabitxia filmearen azken emanaldiko azken planoetan murgildu nintzen.

Mendekua, hilketa, oinazea eta heriotza, odola eta garrasi gorrak aurpegietan... klimax tragikoa harmaila haietan bertan filmatua, non indarkeriaren basakeriak eta fatalismoak inguratzen dituen musikaren gozotasunarekin modu gupidagabean kontrastatzen duten. Literatura, opera eta zinema maite dituen batentzat, sentipenen zurrunbilo zoriontsu eta ikaragarria da hau, eta, zinema aretoetan ikusirik Cavalleria Rusticana programatuta zegoela, infinituraino hazi zen poza. Baina... negarra dator laster: nire partitzea izango zena baino 48 ordu geroagokoa zen antzezpena, bi egun malapartatu! Noizbait berriz ere Palermora itzuliko nintzela agindu nion neure buruari.

HIRI BATEN ARIMA

Berehala ulertu nuen poz eta atsekabe haren argi-itzalen jolasa kontraesan harmoniatsua zela, bere fatum karga saihestezina Siziliako hiriburuaren barru-barruko izaerarekin bat zetorrela. Eta adibide gisa, kolore bat. Gizonezkoen arropa erakusleihoetan gorbata arrosak daude, eta ez dira gizon gutxi janzten dituztenak. Topiko sexistak bultzatuta, deigarria da. Galdetzen duzu eta kontatzen dizute Palermo Football Clubeko ekipamenduaren kolorea arrosa dela, gaur hiru golez irabazten duela eta bihar lau golez galtzen duela. Beraz, esaten dute: «Rosa e nero, sai, il dolce e l’amaro, come la nostra squadra» (arrosa eta beltza, badakizu, gozoa eta mingotsa, gure futbol taldea bezala). Eta ondoren diote: «Chista è a zita, cu ‘a voli sa marita», zeinak, hitzez hitz duen esanahiaz harago, ohartarazten duen ezer gutxi egin ahal duzula, patuak erabakitzen baitu zure ordez.

MEDITERRANEOKO ARGI GUZTIA

Palermo hiri ilun eta argitsua da aldi berean. Fatxadak ilunak dira, kalexken bihurguneak ilunak dira, eusten duen erromantzea iluna da, Cosa Nostraren espektroa beti han. Baina, beste alde batetik, Mediterraneoko argi guztia dauka. Palermo denboran ainguratua dirudien hiria da, kontakizun beltz batetik aterea, kutsu barnerakoi eta urrunekoa, iniziatuentzat bakarrik eskuragarria. Eta, batez ere, zoriontsua da Palermo, hegoaldekoa, nahastua, eta horrek abegikor eta bero bihurtzen du. Han sartzean, zaila da bereiztea Sorolla ilun baten edo Solana baikor baten koadroan ote zauden. Ez dakizu errebaleko neskak diren pamela eta eguzkitakoa daramatenak edo itsas bazterreko ibiltariak diren. Eliza eta jauregi garai guztietakoak dauzkan bezala, auzo arruntak eta kale xumeak ditu, bizilagunen arropa eskegiak erakusten.

Kontuz, kontraste horiek ez gaitzatela nahas, zeren Paliemmu, bertako biztanleek deitzen dioten bezala, Sizilia osoak bezala, nortasun sendo batek markatutako idiosinkrasia baitu. Izan ere, uharte hau ez da Italia, beste gauza bat da. Eta Siziliaren barruan, gainera, Palermo beste mundu baten barruko mundu bat da. Mare Nostrum-eko uharterik handiena da Sizilia, mestizaje etniko eta kultural baten alaba da, bere historiaren bitartez. Urrutitik datorren mestizajea, mistura aberats eta arraro bat, kultura bakoitzak bere arrastoa utzi baitu hemendik igarotzean. Eta Palermo da sintesia.

Nortasuna eraiki du estiloen eta izaeren nahasketaz. Aberastasuna modu berezian nabaritzen da, hemen herentzia punikoak, greziarrak, erromatarrak, normandiarrak, arabiarrak, bizantziarrak eta iberiarrak elkarrekin bizi direlako, mundu klasikotik, Erdi Aroko adierazpenetatik, berpizkundetik, barrokotik eta neoklasikotik igaro ondoren, art noveaura iritsiz.

ALTXORREN LABIRINTOA

Palermo altxorren nahaspila bat da, eta haren bitxiak kaleen artean barreiatzen dira. Guztien artean mapa bat osatzen dute, eta horrek ia yinkana bat egitera behartzen gaitu. Bere fundazioari ohore egitearren, ez da ideia txarra alde zaharrean sakabanatutako harresi punikoaren hondakinetatik hastea. Baina berehala haren ondare arabiar-normandiarra aztertu beharko dugu, Gizateriaren Ondare izendatu zituzten zazpi eraikinez.

Palazzo dei Normani itzela da aurrenekoa, Europako errege egoitzarik zaharrena. Barruan Palatina Kapera dago, normando-bizantziar estiloko obra bikaina. Bigarrena San Giovani degli Eremiti da; Erdi Aroko eliza izan zen lehenik, eta meskita gero, kristau kredora itzuli aurretik. Kupula gorriak liluragarriak dira. Hirugarrena San Kataldo eliza da, XII. mendekoa, gaur egun ere Jerusalemgo Hilobi Santuaren Zalditeria Ordenak administratzen duena. Laugarrenik Pelermoko katedrala dago, Aragoiko eragina duen eraikin orientalista eta bizantziarra. Bosgarrena Zisa jauregia da, XII. mendean eraikitako morisko estiloko jauregi-gaztelua. Seigarrena Martoranako eliza edo Santa Maria dell 'Ammiraglio eliza da, Siziliako gutxiengo albaniarrarena. Azkenik, XII. mendeko Dell 'Ammiraglio zubia dago, ogiba-arkuekin. Balio arkitektonikoaz gain, garrantzitsua da historiaren ikuspuntutik, harri haien gainean Garibaldik aurre egin baitzion borboien armadari.

Baina gure mapa ez da hemen bukatzen. Oinez jarraitu dugu, deskubitzeko Natoli jauregi barrokoa, Gioacchino Martoranaren freskotasun bikainekin, edo Santa Eulalia de los Catalanes eliza platereskoa, hiriko antzinako komunitate katalan-aragoiarrak eraikia. Beste eliza interesgarri batzuk San Frantzisko Asiskoa, San Giuseppe dei Teatinikoa, San Inaziokoa eta Gesabukoa dira, manierismoaren amaieraren eta barrokoaren hasieraren adibide ederra, Professa Etxea ere deitua.

Kapitulu erlijiosoan bi oratorio ere nabarmendu behar dira. Santa Citako arrosariokoak Giacomo Serpottaren iztuku barrokoak eta Marattak margotutako Arrosarioko Ama Birjinaren koadroa ditu. San Lorentzok, bere aldetik, Serpottaren barroko bat oparitzen digu, rococoan sartzen dena eta Caravaggioren “Jaiotza, San Frantzisko eta San Lorentzorekin” koadro bikaina. Eta ikusi gabe ez daude uzterik Kaputxinoen Katakonbak, momiaz beteriko leku morbosoa, non aurkitzen baita agian munduan hobekien kontserbatuta dagoena: Rosalia Lombardo neskatoa.

Obra zibilari dagokionez, Quatro Canti plaza oktogonala nabarmendu behar da, Palermoko lekurik esanguratsuenetako bat, Fontana Pretoria bezala, XVI. mendeko iturria, eskulturaz betetako hiru mailatan. XIX. mendeko Politeama Garibaldi antzokira joango gara, estilo neoklasikoa, oso bitxia, garaipen arkuekin eta fatxada makurrekin. Eta, jakina, Massimo Antzokira, Italiako handiena, Victor Manuel II.ari eskainia. Baina, batez ere, hango kaleetan eta merkatuetan ibiliko gara, eta bertako jendearekin hitz egingo dugu, hiriko benetako protagonsitak.